Borsaların Yapısı ve İşleyişi Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

Takasbank’ın hizmetleri şöyle sınıflandırılmaktadır; Piyasa işletimi ve nakit kredi, takas ve saklama ve diğer hizmetler.

Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK), sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, hak sahibi bazında açılan hesaplarda sermaye piyasası araçlarının kaydedildiği, bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır.

Saklama hizmeti, sermaye piyasası araçlarının sahtecilik, tahrifat, hırsızlık ve suistimale karşı korunmasını kapsamaktadır. Üyelerden saklama amacıyla teslim alınmış payların yeni pay alma hakkının kullanımı, temettü tahsili, kupürlerin birleştirilmesi ve değiştirilmesi işlemleri de saklama kapsamındadır.

Borsa İstanbul ilgili mevzuat çerçevesinde, sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulunca uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde, şeffaf, etkin rekabetçi, dürüst ve istikrarlı bir ortamda alınıp satılabilmesini sağlamak, bunlara ilişkin alım satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getirmek veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştırmak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış, diğer pazar yerleri oluşturmak, kurmak ve geliştirmek, bunları ve başka borsaları veyahut borsaların piyasalarını yönetmek ve/veya işletmek üzere 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’na dayanılarak kurulmuş özel hukuk tüzel kişiliğini haiz bir kurumdur.

Takasbank Para Piyasası (TPP), Aracı Kurum ve Bankalardan fon fazlası ve/veya fon ihtiyacı olanların talep ve tekliflerinin karşılaşmasını sağlayan, Takasbank tarafından kurulan ve işletilen organize piyasadır. Takasbank, Yönetim Kurulu ve SPK tarafından onaylanan TPP Yönetmeliği ile buna ilişkin prosedür çerçevesinde TPP’yi işleten kurum olup, TPP işlemlerinde, para satana karşı alan, para alana karşı ise satan taraf konumundadır. Takasbank, TPP işlemlerinde katılımcı olamamaktadır.

Saklama Hizmetleri

• Bireysel emeklilik fon payları bilgi verme

• Bireysel emeklilik fon payları yönetim

• Borçlanma araçları hak kullandırım

• Fiziki saklama

• Global saklama

• Kaydi saklama

• Paylar hak kullandırım

• Yerel saklama

• Kıymetli maden saklama

Takas Hizmetleri

• Borçlanma Araçları Piyasası takası

• Pay ve türevleri takası

• Türev Piyasası takası

• Elektrik Piyasası takası

• Kıymetli Maden Piyasası takası

• Türkiye elektrik fon dağıtım platformu

Merkezi karşı taraf hizmeti, Takasbank’ın, alıcıya karşı satıcı, satıcıya karşı ise alıcı konumuna geçerek, bu hizmeti verdiği ve vereceği piyasalarda gerçekleştirilen işlemlerin takasının tamamlanmasını teminat, garanti fonu ve tahsis edeceği sermayesi ile taahhüt ettiği hizmettir.

ISIN (International Security Identification Number) (ISO (6166) kodu Türkiye’de hangi enstrümanlar için kullanılmaktadır?

ISIN kodu (ISO 6166), ülkemizde paylar ve türevleri, devlet tahvili ve türevleri, yatırım/borsa/emeklilik fonları, özel borçlanma araçları, her nevi sertifikalara, vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri, endeksler, emtialar, elektronik ürün senetleri (ELÜS) ve diğer menkul kıymet ve finansal enstrümanlar için kullanılmaktadır.

Merkezi Kayıt Kuruluşu’nun (MKK) işlevi nedir?

MKK, sermaye piyasası araçlarının kayden ihracının yapıldığı, hak sahibi bazında açılan hesaplarda sermaye piyasası araçlarının kaydedildiği, bunlar üzerindeki hakların izlendiği, kayıtlarına hukuki sonuçlar bağlandığı Kanunla bu görevi üstlenmiş bir merkezi yapıdır. Bir başka deyişle, menkul kıymetlerin ihraç edildiği, hak sahibi bazında hesaplarda tutulduğu, el değiştirdiği, bunlara ilişkin hakların tesis edildiği merkezi bir sistemdir. MKK bu yapısıyla Türkiye’nin Merkezi Saklama Kuruluşu’dur.

Merkezi Kayıt Kuruluşu; Sermaye Piyasası Kurulu, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ve Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından ne şekilde yetkilendirilmiştir?

Sermaye Piyasası Kurulu tarafından, kaydileştirilen sermaye piyasası araçlarının “Merkezi Saklama Kuruluşu” (Kasım 2005) ve Türkiye’de açılan tüm finansal hesapların tutulduğu “Finansal Hesaplar Merkezi” (Ekim 2011) olarak, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından, elektronik ürün senetlerinin “Elektronik Kayıt Kuruluşu” (Aralık 2012) ve şirketlerin bilgi toplumu hizmetleri için “Merkezi Veri Tabanı Hizmet Sağlayıcısı” (Ekim 2013),Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından, dünya çapında ödüller kazanan yazılım geliştirme teknolojisi sayesinde “Ar-Ge Merkezi” (Kasım 2013) olarak yetkilendirilmiştir.

Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK), hangi kaydileştirilmiş sermaye piyasası araçları için merkezi saklama hizmeti vermektedir?

MKK, aşağıda yer alan kaydileştirilmiş sermaye piyasası araçları ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından belirlenen ürünlere ait Lisanslı Depo İşletmeleri tarafından düzenlenen elektronik ürün senetleri için merkezi saklama hizmeti vermektedir:

MKS’de yatırımcı hesapları üyeler tarafından açılmaktadır. MKS’de yatırımcı hesabı açılması, üyelerin altında hesap tanımlanması ve tanımlanan hesaba ilişkin kimlik bilgisinin iletilmesi adımlarından oluşur. Bu adımlar sonrasında sistemde her yatırımcı için ayrı ve tek olan yatırımcı sicil numarası üretilir. İçişleri ve Maliye Bakanlıklarının ilgili bölümleri ile sağlanan entegrasyon ile T.C. Kimlik/Yabancı Kimlik Numarası ve Vergi Kimlik Numaraları ile sistem üzerinden online gerçekleştirilen kontroller ile atanan yatırımcı sicil numaralarının her bir yatırımcı için tek olmasını sağlamaktadır. Banka ve aracı kuruluşlar her hangi bir sermaye piyasası aracı almak isteyen müşterileri için açtıkları yatırım hesaplarını MKK nezdinde de açmaktadır.

MKK, Takasbank ve Borsa İstanbul arasında vadeli işlem ve opsiyon hesaplarının müşteri bazında risk takibinin yapılabilmesi amacıyla oluşturulmuş olan entregre sisteme, 2011 yılında “Merkezi Hesap Açım Merkezi “ olarak dahil olmuştur. SPK, yatırımcıların farklı piyasalarda yapacakları işlemler için ortak ve tek bir sicil numarası verilmesini sağlamak amacıyla MKK’yı, “Hesap Açım Merkezi” olarak belirlemiştir. Bu doğrultuda Borsa İstanbul’da işlem yapmak üzere Takasbank nezdinde tanımlanacak hesapların, öncelikle MKK nezdinde tanımlanması ve her iki kurumda da aynı sicil numarasının kullanımını sağlayacak düzenlemelerin her iki kurum tarafından da yapılması sağlanmıştır. Böylelikle MKK, Türkiye’nin “Finansal Hesaplar Merkezi” konumuna gelmiştir.

Borsa Yatırım Fonları (BYF) ne anlama gelmektedir?

Borsa Yatırım Fonları (BYF), bir endeks, kıymetli maden veya dövizi baz alan, baz aldığıendeks, kıymetli maden veya dövizin performansını yatırımcılara yansıtmayı amaçlayanve payları borsalarda işlem gören fonlardır. Bir endekse dayalı olarak çıkarılan BYF’ler bazaldığı endeks kapsamındaki menkul kıymetlere endeksteki ağırlıkları oranında yatırımyapmaktadır. Bu sayede pay içeren BYF payları aslında içeriği çeşitli paylardan oluşan birsepet anlamı taşımaktadır.

BYF oluşturma ve bozma işlemleri MKK nezdindeki yatırımcı hesaplarında kayden izlenen paylar ile Takasbank nezdindeki nakit hesaplarının oluşturma veya bozma işlemine göre eşanlı ve karşılıklı olarak bloke edilmesi ardından aktarımların gerçekleştirilmesi ile tamamlanmaktadır. Endeks bazlı BYF’lerde bozum işlemlerinde yatırımcı hesaplarındaki BYF’ler çıkılarak baz alınan endeks bileşimindeki paylar ve var ise nakit MKK veTakasbank nezdindeki yatırımcı hesaplarına aktarılır, oluşturma işlemlerinde ise pay venakit çıkışı karşılığında oluşturulan BYF’ler yatırımcı hesaplarına aktarılır. Oluşturma vebozma işlemlerindeki blokaj ve aktarım işlemleri Takasbank ile MKK arasındaki entegre sistemler ve mesaj yapısı üzerinden eşanlı olarak gerçekleştirilmektedir.

Yatırım Fonu Alım-Satım İşlemlerinin işleyişi nasıldır?

Yatırım fonu ihraççıları tarafından gerçekleştirilen katılma belgesi alım satım işlemleri hak sahibi bazında özel olarak geliştirilen uygulamalar ile MKK’ya yansıtılmaktadır. İhraççılar yatırım fonlarına ilişkin yetkilendirmiş oldukları diğer MKK üyelerinden gelen alım satım emirlerini karşılamak suretiyle, yatırım fonlarının karşılıklı transferini otomatik olarak gerçekleştirme imkanına da sahiptir.

MKK tarafından merkezi saklama hizmeti verilen sermaye piyasası araçlarının hak sahibi yatırımcılar arasındaki transferinin gerçekleşmesi sürecinde eş anlı ödeme prensibi işletiliyorsa hangi uygulama kullanılır?

Transferin gerçekleşmesi sürecinde teslim karşılığı eş anlı ödeme prensibi işletiliyorsa şartlı virman uygulaması ile söz konusu aktarım gerçekleştirilmektedir. Şartlı virman işlemleri, üyelerce Takasbank’a iletilen talimatlar doğrultusunda, MKK ile Takasbank arasında kurulan entegre sistem kullanılarak otomatik süreçler üzerinden sonuçlandırılmaktadır.

TEFAS (Türkiye Elektronik Fon Dağıtım Platformu) (İstanbul Finans Merkezi Projesi 48Nolu Eylem) hangi konuda hizmet sunmaktadır?

MKK, Türkiye Elektronik Fon Dağıtım Platformu’nda (TEFAS) Takasbank ile entegre bir şekilde yatırım fonlarının fon dağıtım ağının büyütülmesine yönelik olarak hizmet sunmaktadır.

MKK tarafından merkezi saklama hizmeti verilen sermaye piyasası araçlarından Ulusal Pazar ve Kurumsal Ürünler pazarında işlem gören paylar ile Borsa Yatırım Fonları katılma belgeleri Takasbank Ödünç Pay Piyasasında işlem görebilmektedir.