Hukukun Temel Kavramları 1 Dersi 5. Ünite Özet
Yargı Örgütü
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Hukukun Temel Kavramları 1 Dersi 5. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Yargı Örgütü
Giris¸
Bir devlette yasama, yu¨ru¨tme ve yargı olmak u¨zere u¨c¸ erk bulunmaktadır. Bu erklerin birbirini denetlemesi ve dengelemesi amacıyla bu u¨c¸ erk ayrı ayrı kurumlarda toplanmıs¸tır. Yargının, bireylerin hak ve hu¨rriyetlerini gu¨vence altına alabilmesi ic¸in yasama ve yu¨ru¨tmeden bagˆımsız olması gerekir. Yargı is¸levi, Anayasa geregˆince (Anayasa m. 9) bagˆımsız ve tarafsız mahkemeler aracılıgˆıyla yerine getirilir. Mahkemeler, hukuki statu¨ itibariyle devlet kurulus¸udur ve devlete ait olan yargı is¸levini yerine getirir. Mahkemelerin yargı is¸levini yerine getirmesi dogˆrudan dogˆruya devletin yargısal faaliyetidir.
Anayasa Yargısı
Anayasa yargısı, Anayasa’nın 146 ve devamı maddelerinde du¨zenlenmis¸tir. Anayasa yargısında tek mahkeme, Anayasa mahkemesidir. Anayasa mahkemesi, 6216 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kurulus¸u ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanunla du¨zenlenmis¸tir. Anayasa mahkemesinin iki o¨nemli go¨revi bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesi, kanunların, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin ve Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet MeclisiI·c¸tu¨zu¨gˆu¨nu¨n Anayasaya s¸ekil ve esas bakımlarından Danıs¸tay, idari ve yargısal go¨revlerini kurul olarak yerine getirir. Danıs¸tay’ın 14 dava ve 1 idare olmak u¨zere 15 dairesi bulunur (2576 s. Kanun m. 13/I).uygunlugˆunu denetler ve bireysel bas¸vuruları karara bagˆlar. Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin s¸ekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılıgˆı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava ac¸ılamaz.
Anayasa mahkemesinin kurulus¸u Anayasa’nın 146. maddesinde du¨zenlenmis¸tir. Buna go¨re, Anayasa Mahkemesi on bes¸ u¨yeden kurulur. Anayasa Mahkemesi u¨yeleri on iki yıl ic¸in sec¸ilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi u¨yesi sec¸ilemez. Anayasa Mahkemesi u¨yeleri altmıs¸ bes¸ yas¸ını doldurunca emekliye ayrılırlar. Anayasa Mahkemesi, Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet Meclisi Bas¸kanını, Cumhurbas¸kanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıs¸tay Bas¸kan ve u¨yelerini, Bas¸savcılarını, Cumhuriyet Bas¸savcı vekilini, Ha^kimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıs¸tay Bas¸kan ve u¨yelerini go¨revleriyle ilgili suc¸lardan dolayı Yu¨ce Divan sıfatıyla yargılar. Anayasa Mahkemesi, iki bo¨lu¨m ve Genel Kurul halinde c¸alıs¸ır. Bo¨lu¨mler, bas¸kanvekili bas¸kanlıgˆında do¨rt u¨yenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Bas¸kanının veya Bas¸kanın belirleyecegˆi bas¸kanvekilinin bas¸kanlıgˆında en az on u¨ye ile toplanır. Anayasa Mahkemesi Yu¨ce Divan sıfatıyla baktıgˆı davalar dıs¸ında kalan is¸leri dosya u¨zerinde inceler. Ancak, bireysel bas¸vurularda durus¸ma yapılmasına karar verilebilir. Mahkeme ayrıca, gerekli go¨rdu¨gˆu¨ hallerde so¨zlu¨ ac¸ıklamalarını dinlemek u¨zere ilgilileri ve konu u¨zerinde bilgisi olanları c¸agˆırabilir ve siyasi^ partilerin kapatılmasına ilis¸kin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısından sonra kapatılması istenen siyasi^ partinin genel bas¸kanlıgˆının veya tayin edecegˆi bir vekilin savunmasını dinler (Ana. m. 149).
5982 sayılı Tu¨rkiye Cumhuriyeti Anayasa’sının Bazı Maddelerinde Degˆis¸iklik Yapılması Hakkındaki Kanun ile Anayasa mahkemesine bireysel bas¸vuru hakkı getirilmis¸tir (Anayasa m. 148/III).
I·dari Yargı
I·dari yargı, devlet, belediye, ko¨y gibi idari makamların idari faaliyetleri sebebiyle ortaya c¸ıkan uyus¸mazlıklarla ilgilenen hukuk dalıdır. I·dari yargı, idarenin is¸lem ve eylemlerinden ve genel olarak kamu hukukuna ait faaliyetlerden dogˆan uyus¸mazlıkların c¸o¨zu¨ldu¨gˆu¨ bir yargı dalıdır. I·dari yargı, ilk derece idare ve vergi mahkemeleri; ikinci derece bo¨lge idare mahkemeleri ve en u¨st yargı merci olan Danıs¸tay’dan olus¸ur. Aynı yargı c¸evresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesinin faaliyet go¨sterdigˆi hallerde, o¨zel kanunlarda bas¸kaca hu¨ku¨m bulunmadıgˆı takdirde uzmanlas¸manın sagˆlanması amacıyla, gelen is¸lerin yogˆunlugˆu ve niteligˆi dikkate alınarak, mahkemeler arasında is¸ bo¨lu¨mu¨, Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu tarafından belirlenir (2576 sayılı Kanun m. 2). Danıs¸tay, idari^ mahkemelerce verilen ve kanunun bas¸ka bir idari^ yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mlerin son inceleme merciidir. Kanunla go¨sterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Adli Yargı
Adli yargıda, u¨c¸ as¸amalı bir yargı tes¸kilatı bulunur. Bu sistemin en altında asıl karar merci olan ve hu¨ku¨m veren ilk derece mahkemeleri yer alır. I·lk derece mahkemelerinin u¨zerinde bo¨lge adliye mahkemeleri, bunların da u¨zerinde Yargıtay bulunur. Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemelerinden olus¸ur (5235 s. Kanun m. 2). Ceza mahkemeleri ise, asliye ve agˆır ceza mahkemeleri ile o¨zel kanunlarla kurulan digˆer ceza mahkemelerinden olus¸an bir bu¨tu¨ndu¨r. Asliye ve agˆır ceza mahkemeleri genel mahkemeler, o¨zel kanunlarla kurulan digˆer mahkemeler ise, uzmanlık mahkemesi olarak nitelendirilir. C¸ocuk mahkemesi, c¸ocuk agˆır ceza mahkemesi, fikri ve sınai haklar ceza mahkemesi, icra ceza mahkemesi uzmanlık mahkemelerine o¨rnek go¨sterilebilir. Bu mahkemeler, o¨zel kanunlarla go¨sterilen dava ve is¸lerde go¨revlidir.
Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemelerinden olus¸ur. Ceza mahkemeleri asliye ceza, sulh ceza ile sulh hukuk hakimligˆi ve uzmanlık mahkemelerinden olus¸an bir bu¨tu¨ndu¨r.
U¨lkemizde adli yargı ilk derece mahkemeleri, 5235 sayılı Adli Yargı I·lk Derece Mahkemeleri ile Bo¨lge Adliye Mahkemelerinin Kurulus¸, Go¨rev ve Yetkileri Hakkındaki Kanun ile du¨zenlenmis¸tir. I·lk derece mahkemeleri, bir uyus¸mazlıgˆın c¸o¨zu¨mu¨ ic¸in ilk bas¸vurulması gereken mahkemelerdir.
Sulh hukuk mahkemeleri, 5235 sayılı Kanun geregˆince, her il merkezi ile bo¨lgelerin cogˆrafi durumları ve is¸yogˆunlugˆu go¨z o¨nu¨nde tutularak belirlenen ilc¸elerde (bulundugˆu il veya ilc¸enin adıyla anılan) Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu’nun olumlu go¨ru¨s¸u¨ alınarak Adalet Bakanlıgˆı’nca kurulur (5235 s. Kanun m. 5/I). Sulh hukuk mahkemesinin go¨revleri Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK m. 4, 383) ve bazı kanunlarda (I·cra veI·flas Kanunu m. 180, 183; Kat Mu¨lkiyeti Kanunu m. 34; Tu¨rk Medeni Kanunu m. 87, 598, 609 gibi) go¨sterilmis¸tir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 4. maddesi geregˆince sulh hukuk mahkemesi,
- Kiralanan tas¸ınmazların 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı I·cra ve I·flas Kanunu’na go¨re ilamsız icra yoluyla tahliyesine ilis¸kin hu¨ku¨mler ayrık olmak u¨zere, kira ilis¸kisinden dogˆan alacak davaları da dahil olmak u¨zere tu¨m uyus¸mazlıkları konu alan davalar ile bu davalara kars¸ı ac¸ılan davalara,
- Tas¸ınır ve tas¸ınmaz mal veya hakkın paylas¸tırılmasına ve ortaklıgˆın giderilmesine ilis¸kin davalara,
- Tas¸ınır ve tas¸ınmaz mallarda, sadece zilyetligˆin korunmasına yo¨nelik olan davalara,
- Bu Kanun ile digˆer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hakimini go¨revlendirdigˆi davalara bakmakla go¨revlidir.
Asliye hukuk mahkemeleri de, 5235 sayılı Kanun dikkate alınarak sulh hukuk mahkemeleri gibi kurulmaktadır. I·s¸durumunun gerekli kıldıgˆı yerlerde asliye hukuk mahkemesinin birden fazla dairesi olus¸turulabilir. Asliye hukuk mahkemeleri, tek hakimli mahkemelerdir. Asliye hukuk mahkemelerinin go¨rev alanı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 2. maddesi ile belirlenmis¸tir.
O¨zel mahkemeler, belirli uyus¸mazlıkları c¸o¨zmek u¨zereo¨zel kanunlarla kurulmus¸ mahkemelerdir. O¨zel mahkemelerin go¨rev alanı, belirli kis¸i veya konular bakımından sınırlanmıs¸tır. Medeni yargı alanında o¨zel mahkemeler asliye, ticaret, kadastro, is¸, icra, tu¨ketici, fikri ve sınai haklar hukuk mahkemesi ve aile mahkemeleri olarak sayılabilir.
Adli yargı ilk derece mahkemelerini du¨zenleyen 5235 sayılı Kanun, aynı zamanda Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin kurulus¸, go¨rev ve yetkilerini de du¨zenlemis¸tir. Bo¨lge Adliye Mahkemeleri, adli yargının ikinci derece mahkemeleridir. Bu mahkemeler, istinaf kanun yoluna bas¸vuru mercileridir, adli yargı ilk derece mahkemeleri ile temyiz mahkemeleri arasında ikinci derece mahkemeleri olarak bulunurlar. So¨z konusu mahkemeler, uyus¸mazlıgˆın maddi ve hukuki yo¨nu¨nu¨ tekrar inceler. Bo¨lge Adliye mahkemeleri; 20 Temmuz 2016 tarihi itibariyle go¨reve bas¸lamıs¸tır. I·stinaf kanun yolu, ilk derece mahkemesi tarafından verilen bir kararın 2. derece bir mahkeme olan Bo¨lge Adliye Mahkemeleri tarafından du¨zeltilmesi, iyiles¸tirilmesi veya iptaline yo¨nelik bir kanun yoludur. I·stinaf kanun yolu, temyizden farklı olarak, davanın hem olgu hem de hukuk bakımından incelenmesini sagˆlar. 5235 sayılı Kanun’un 2. maddesine go¨re bu mahkemeler, bo¨lgelerin cogˆrafi durumları ve is¸yogˆunlugˆu dikkate alınarak belirlenen yerlerde Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu’nun olumlu go¨ru¨s¸u¨ alınarak Adalet Bakanlıgˆı tarafından kurulur.
Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin go¨revlerinin bas¸ında adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hu¨ku¨m ve kararlara kars¸ı yapılacak bas¸vuruları inceleyip karara bagˆlamak gelir (5235 s. Kanun m. 33/I). Bu mahkemelerin digˆer go¨revi ise, adli yargı ilk derece mahkemesi olarak yargı c¸evresi ic¸erisindeki adli yargı ilk derece mahkemesi hakimleri aleyhine Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na go¨re ac¸ılacak tazminat davalarına bakmaktır. Ayrıca bu mahkemeler, kanunlarla kendilerine verilen digˆer go¨revleri de yapar (5235 s. Kanun m. 33).
Adli yargı alanındaki en yu¨ksek mahkeme Yargıtay’dır ve bu mahkeme temyiz mahkemesi niteligˆindedir. Yargıtay, Anayasa’nın 154. maddesinde o¨ngo¨ru¨lmu¨s¸tu¨r. Yargıtay’ın kurulus¸ ve is¸leyis¸i kanunla du¨zenlenir (Anayasa m. 154/V). Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli^ yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mlerin son inceleme merciidir. Kanunla go¨sterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Yargıtay u¨yeleri, birinci sınıfa ayrılmıs¸ adli^ yargı ha^kim ve Cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Ha^kimler ve Savcılar Kurulunca u¨ye tamsayısının salt c¸ogˆunlugˆu ile ve 96 Yargı O¨rgu¨tu¨ gizli oyla sec¸ilir. Yargıtay Birinci Bas¸kanı, birinci bas¸kanvekilleri ve daire bas¸kanları kendi u¨yeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca u¨ye tamsayısının salt c¸ogˆunlugˆu ve gizli oyla do¨rt yıl ic¸in sec¸ilirler; su¨resi bitenler yeniden sec¸ilebilirler. Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Cumhuriyet Bas¸savcı vekili, Yargıtay Genel Kurulunun kendi u¨yeleri arasından gizli oyla belirleyecegˆi bes¸er aday arasından Cumhurbas¸kanı tarafından do¨rt yıl ic¸in sec¸ilirler. Yargıtay’ın go¨revleri Kanun’un 13. maddesinde go¨sterilmis¸tir. Buna go¨re Yargıtay’ın go¨revleri s¸unlardır;
- Adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mleri ilk ve son merci olarak inceleyip karara bagˆlamak,
- Yargıtay Bas¸kan ve u¨yeleri ile Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcıvekili ve o¨zel kanunlarında belirtilen kimseler aleyhindeki go¨revden dogˆan tazminat davalarına ve bunların kis¸isel suc¸larına ait ceza davalarına ve kanunlarda go¨sterilen digˆer davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmak,
- Kanunlarla verilen digˆer is¸leri go¨rmek.
Yargıtay Kanunu’nun 15. maddesinde Hukuk ve Ceza Genel Kurullarının go¨revleri belirlenmis¸tir. Buna go¨re;
1. Yargıtay dairelerinin bozma kararlarına kars¸ı mahkemelerce verilen direnme kararlarını inceleyerek karar vermek,
2. A) Aynı veya farklı yer bo¨lge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyus¸mazlık bulunursa,
B) Hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında ic¸tihat uyus¸mazlıkları bulunursa,
C) Yargıtay dairelerinden biri; yerles¸mis¸ic¸tihadından do¨nmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermis¸ bulunursa,
Bunları ic¸tihatların birles¸tirilmesi yoluyla kesin olarak karara bagˆlamak,
3. Yargıtay Bas¸kan ve u¨yeleri, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcıvekili ile yargılama go¨revi o¨zel kanunlarınca Yargıtay Genel Kurullarına verilen kis¸ilere ait davaları ilk mahkeme olarak go¨rmek ve hu¨kme bagˆlamak ve ilk mahkeme olarak o¨zel dairelerce verilen hu¨ku¨m ve kararların temyiz ve itiraz yoluyla incelenmesini yapmak,
4. Kanunlarla verilen digˆer go¨revleri yerine getirmek Hukuk ve Ceza Genel Kurulu’nun go¨revleridir.
Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin go¨reve bas¸lamasından sonra temyiz, ilk derece mahkemelerine kars¸ı bas¸vurulan kanun yolu olmaktan c¸ıkmıs¸tır. I·lk derece mahkemesi kararlarına kars¸ı, o¨ncelikle Bo¨lge Adliye Mahkemelerine bas¸vurulacak, buradaki istinaf incelemesinin ardından verilen kararlar aleyhine temyiz yoluna gidilecektir.
Uyus¸mazlık Yargısı
Uyus¸mazlık yargısı, Anayasa’nın 158. maddesinde du¨zenlenmis¸tir. Bu yargı tu¨ru¨, farklı yargı kollarına ait iki yargı yeri arasındaki go¨rev ve hu¨ku¨m uyus¸mazlıklarını ortadan kaldırarak belirsizligˆe son verir. Uyus¸mazlık yargısında go¨revli mahkeme, uyus¸mazlık mahkemesidir. Uyus¸mazlık mahkemesi Anayasa ile go¨revlendirilmis¸, adli ve idari yargı mercileri arasındaki go¨rev ve hu¨ku¨m uyus¸mazlıklarını kesin olarak c¸o¨zmeye yetkili ve kanunla kurulup go¨rev yapan bagˆımsız bir yu¨ksek mahkemedir. Uyus¸mazlık Mahkemesi bir Bas¸kan ile altı asıl, altı yedek u¨yeden kurulur. Uyus¸mazlık Mahkemesi Bas¸kanı, Anayasa Mahkemesince kendi u¨yeleri arasından sec¸ilir. Uyus¸mazlık Mahkemesinin Bas¸kanı, Bas¸kanvekili ve u¨yeleri do¨rt yıl ic¸in sec¸ilir. Do¨rt yılın hesabında go¨reve bas¸lama tarihi esas alınır. Go¨rev su¨resi dolacak olanların yerine, bu su¨renin sona erecegˆi tarihten o¨nceki iki ay ic¸inde; yas¸ haddi nedeniyle emeklilik halinde ilgilinin emekliye ayrılacagˆı tarihten o¨nceki iki ay ic¸inde; go¨rev su¨resi dolmadan bos¸alan yerlere ise bos¸alma tarihinden itibaren iki ay ic¸inde sec¸im yapılır. Go¨rev su¨resi bitenler yeniden sec¸ilebilirler (2247 s. Kanun m. 4).
Hesap Yargısı
Sayıs¸tay, merkezi^ yo¨netim bu¨tc¸esi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal gu¨venlik kurumlarının bu¨tu¨n gelir ve giderleri ile mallarını Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve is¸lemlerini kesin hu¨kme bagˆlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hu¨kme bagˆlama is¸lerini yapmakla go¨revlidir. Sayıs¸tay’ın kesin hu¨ku¨mleri hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden itibaren on bes¸ gu¨n ic¸inde bir kereye mahsus olmak u¨zere karar du¨zeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idari^ yargı yoluna bas¸vurulamaz. Vergi, benzeri mali^ yu¨ku¨mlu¨lu¨kler ve o¨devler hakkında Danıs¸tay ile Sayıs¸tay kararları arasındaki uyus¸mazlıklarda Danıs¸tay kararları esas alınır. Mahalli^ idarelerin hesap ve is¸lemlerinin denetimi ve kesin hu¨kme bagˆlanması Sayıs¸tay tarafından yapılır.
Sayıs¸tay bas¸kanı Sayıs¸tay’ı yo¨netir ve temsil eder. Sayıs¸tay bas¸kanı, Kurumun en u¨st yo¨neticisi olup genel is¸leyis¸ten sorumludur; kanunlarla verilen go¨revlerin iyi yapılması ve yo¨netimin du¨zenli bir surette yu¨ru¨tu¨lmesi ic¸in gerekli tedbirleri alır (6085 s. Kanun m. 21/I). Daireler, bir bas¸kan ile altı u¨yeden olus¸ur ve bu daireler birer hesap mahkemesidir. Daireler, bir bas¸kan ve do¨rt u¨ye ile toplanır, hu¨ku¨m ve kararlar oy c¸oklugˆuyla verilir (6085 s. Kanun m. 23/I).
Giris¸
Bir devlette yasama, yu¨ru¨tme ve yargı olmak u¨zere u¨c¸ erk bulunmaktadır. Bu erklerin birbirini denetlemesi ve dengelemesi amacıyla bu u¨c¸ erk ayrı ayrı kurumlarda toplanmıs¸tır. Yargının, bireylerin hak ve hu¨rriyetlerini gu¨vence altına alabilmesi ic¸in yasama ve yu¨ru¨tmeden bagˆımsız olması gerekir. Yargı is¸levi, Anayasa geregˆince (Anayasa m. 9) bagˆımsız ve tarafsız mahkemeler aracılıgˆıyla yerine getirilir. Mahkemeler, hukuki statu¨ itibariyle devlet kurulus¸udur ve devlete ait olan yargı is¸levini yerine getirir. Mahkemelerin yargı is¸levini yerine getirmesi dogˆrudan dogˆruya devletin yargısal faaliyetidir.
Anayasa Yargısı
Anayasa yargısı, Anayasa’nın 146 ve devamı maddelerinde du¨zenlenmis¸tir. Anayasa yargısında tek mahkeme, Anayasa mahkemesidir. Anayasa mahkemesi, 6216 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kurulus¸u ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanunla du¨zenlenmis¸tir. Anayasa mahkemesinin iki o¨nemli go¨revi bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesi, kanunların, Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin ve Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet MeclisiI·c¸tu¨zu¨gˆu¨nu¨n Anayasaya s¸ekil ve esas bakımlarından Danıs¸tay, idari ve yargısal go¨revlerini kurul olarak yerine getirir. Danıs¸tay’ın 14 dava ve 1 idare olmak u¨zere 15 dairesi bulunur (2576 s. Kanun m. 13/I).uygunlugˆunu denetler ve bireysel bas¸vuruları karara bagˆlar. Cumhurbas¸kanlıgˆı kararnamelerinin s¸ekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılıgˆı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesinde dava ac¸ılamaz.
Anayasa mahkemesinin kurulus¸u Anayasa’nın 146. maddesinde du¨zenlenmis¸tir. Buna go¨re, Anayasa Mahkemesi on bes¸ u¨yeden kurulur. Anayasa Mahkemesi u¨yeleri on iki yıl ic¸in sec¸ilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi u¨yesi sec¸ilemez. Anayasa Mahkemesi u¨yeleri altmıs¸ bes¸ yas¸ını doldurunca emekliye ayrılırlar. Anayasa Mahkemesi, Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet Meclisi Bas¸kanını, Cumhurbas¸kanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıs¸tay Bas¸kan ve u¨yelerini, Bas¸savcılarını, Cumhuriyet Bas¸savcı vekilini, Ha^kimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıs¸tay Bas¸kan ve u¨yelerini go¨revleriyle ilgili suc¸lardan dolayı Yu¨ce Divan sıfatıyla yargılar. Anayasa Mahkemesi, iki bo¨lu¨m ve Genel Kurul halinde c¸alıs¸ır. Bo¨lu¨mler, bas¸kanvekili bas¸kanlıgˆında do¨rt u¨yenin katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Bas¸kanının veya Bas¸kanın belirleyecegˆi bas¸kanvekilinin bas¸kanlıgˆında en az on u¨ye ile toplanır. Anayasa Mahkemesi Yu¨ce Divan sıfatıyla baktıgˆı davalar dıs¸ında kalan is¸leri dosya u¨zerinde inceler. Ancak, bireysel bas¸vurularda durus¸ma yapılmasına karar verilebilir. Mahkeme ayrıca, gerekli go¨rdu¨gˆu¨ hallerde so¨zlu¨ ac¸ıklamalarını dinlemek u¨zere ilgilileri ve konu u¨zerinde bilgisi olanları c¸agˆırabilir ve siyasi^ partilerin kapatılmasına ilis¸kin davalarda, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısından sonra kapatılması istenen siyasi^ partinin genel bas¸kanlıgˆının veya tayin edecegˆi bir vekilin savunmasını dinler (Ana. m. 149).
5982 sayılı Tu¨rkiye Cumhuriyeti Anayasa’sının Bazı Maddelerinde Degˆis¸iklik Yapılması Hakkındaki Kanun ile Anayasa mahkemesine bireysel bas¸vuru hakkı getirilmis¸tir (Anayasa m. 148/III).
I·dari Yargı
I·dari yargı, devlet, belediye, ko¨y gibi idari makamların idari faaliyetleri sebebiyle ortaya c¸ıkan uyus¸mazlıklarla ilgilenen hukuk dalıdır. I·dari yargı, idarenin is¸lem ve eylemlerinden ve genel olarak kamu hukukuna ait faaliyetlerden dogˆan uyus¸mazlıkların c¸o¨zu¨ldu¨gˆu¨ bir yargı dalıdır. I·dari yargı, ilk derece idare ve vergi mahkemeleri; ikinci derece bo¨lge idare mahkemeleri ve en u¨st yargı merci olan Danıs¸tay’dan olus¸ur. Aynı yargı c¸evresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesinin faaliyet go¨sterdigˆi hallerde, o¨zel kanunlarda bas¸kaca hu¨ku¨m bulunmadıgˆı takdirde uzmanlas¸manın sagˆlanması amacıyla, gelen is¸lerin yogˆunlugˆu ve niteligˆi dikkate alınarak, mahkemeler arasında is¸ bo¨lu¨mu¨, Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu tarafından belirlenir (2576 sayılı Kanun m. 2). Danıs¸tay, idari^ mahkemelerce verilen ve kanunun bas¸ka bir idari^ yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mlerin son inceleme merciidir. Kanunla go¨sterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.
Adli Yargı
Adli yargıda, u¨c¸ as¸amalı bir yargı tes¸kilatı bulunur. Bu sistemin en altında asıl karar merci olan ve hu¨ku¨m veren ilk derece mahkemeleri yer alır. I·lk derece mahkemelerinin u¨zerinde bo¨lge adliye mahkemeleri, bunların da u¨zerinde Yargıtay bulunur. Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemelerinden olus¸ur (5235 s. Kanun m. 2). Ceza mahkemeleri ise, asliye ve agˆır ceza mahkemeleri ile o¨zel kanunlarla kurulan digˆer ceza mahkemelerinden olus¸an bir bu¨tu¨ndu¨r. Asliye ve agˆır ceza mahkemeleri genel mahkemeler, o¨zel kanunlarla kurulan digˆer mahkemeler ise, uzmanlık mahkemesi olarak nitelendirilir. C¸ocuk mahkemesi, c¸ocuk agˆır ceza mahkemesi, fikri ve sınai haklar ceza mahkemesi, icra ceza mahkemesi uzmanlık mahkemelerine o¨rnek go¨sterilebilir. Bu mahkemeler, o¨zel kanunlarla go¨sterilen dava ve is¸lerde go¨revlidir.
Adli yargı ilk derece mahkemeleri, hukuk ve ceza mahkemelerinden olus¸ur. Ceza mahkemeleri asliye ceza, sulh ceza ile sulh hukuk hakimligˆi ve uzmanlık mahkemelerinden olus¸an bir bu¨tu¨ndu¨r.
U¨lkemizde adli yargı ilk derece mahkemeleri, 5235 sayılı Adli Yargı I·lk Derece Mahkemeleri ile Bo¨lge Adliye Mahkemelerinin Kurulus¸, Go¨rev ve Yetkileri Hakkındaki Kanun ile du¨zenlenmis¸tir. I·lk derece mahkemeleri, bir uyus¸mazlıgˆın c¸o¨zu¨mu¨ ic¸in ilk bas¸vurulması gereken mahkemelerdir.
Sulh hukuk mahkemeleri, 5235 sayılı Kanun geregˆince, her il merkezi ile bo¨lgelerin cogˆrafi durumları ve is¸yogˆunlugˆu go¨z o¨nu¨nde tutularak belirlenen ilc¸elerde (bulundugˆu il veya ilc¸enin adıyla anılan) Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu’nun olumlu go¨ru¨s¸u¨ alınarak Adalet Bakanlıgˆı’nca kurulur (5235 s. Kanun m. 5/I). Sulh hukuk mahkemesinin go¨revleri Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK m. 4, 383) ve bazı kanunlarda (I·cra veI·flas Kanunu m. 180, 183; Kat Mu¨lkiyeti Kanunu m. 34; Tu¨rk Medeni Kanunu m. 87, 598, 609 gibi) go¨sterilmis¸tir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 4. maddesi geregˆince sulh hukuk mahkemesi,
- Kiralanan tas¸ınmazların 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı I·cra ve I·flas Kanunu’na go¨re ilamsız icra yoluyla tahliyesine ilis¸kin hu¨ku¨mler ayrık olmak u¨zere, kira ilis¸kisinden dogˆan alacak davaları da dahil olmak u¨zere tu¨m uyus¸mazlıkları konu alan davalar ile bu davalara kars¸ı ac¸ılan davalara,
- Tas¸ınır ve tas¸ınmaz mal veya hakkın paylas¸tırılmasına ve ortaklıgˆın giderilmesine ilis¸kin davalara,
- Tas¸ınır ve tas¸ınmaz mallarda, sadece zilyetligˆin korunmasına yo¨nelik olan davalara,
- Bu Kanun ile digˆer kanunların, sulh hukuk mahkemesi veya sulh hukuk hakimini go¨revlendirdigˆi davalara bakmakla go¨revlidir.
Asliye hukuk mahkemeleri de, 5235 sayılı Kanun dikkate alınarak sulh hukuk mahkemeleri gibi kurulmaktadır. I·s¸durumunun gerekli kıldıgˆı yerlerde asliye hukuk mahkemesinin birden fazla dairesi olus¸turulabilir. Asliye hukuk mahkemeleri, tek hakimli mahkemelerdir. Asliye hukuk mahkemelerinin go¨rev alanı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 2. maddesi ile belirlenmis¸tir.
O¨zel mahkemeler, belirli uyus¸mazlıkları c¸o¨zmek u¨zereo¨zel kanunlarla kurulmus¸ mahkemelerdir. O¨zel mahkemelerin go¨rev alanı, belirli kis¸i veya konular bakımından sınırlanmıs¸tır. Medeni yargı alanında o¨zel mahkemeler asliye, ticaret, kadastro, is¸, icra, tu¨ketici, fikri ve sınai haklar hukuk mahkemesi ve aile mahkemeleri olarak sayılabilir.
Adli yargı ilk derece mahkemelerini du¨zenleyen 5235 sayılı Kanun, aynı zamanda Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin kurulus¸, go¨rev ve yetkilerini de du¨zenlemis¸tir. Bo¨lge Adliye Mahkemeleri, adli yargının ikinci derece mahkemeleridir. Bu mahkemeler, istinaf kanun yoluna bas¸vuru mercileridir, adli yargı ilk derece mahkemeleri ile temyiz mahkemeleri arasında ikinci derece mahkemeleri olarak bulunurlar. So¨z konusu mahkemeler, uyus¸mazlıgˆın maddi ve hukuki yo¨nu¨nu¨ tekrar inceler. Bo¨lge Adliye mahkemeleri; 20 Temmuz 2016 tarihi itibariyle go¨reve bas¸lamıs¸tır. I·stinaf kanun yolu, ilk derece mahkemesi tarafından verilen bir kararın 2. derece bir mahkeme olan Bo¨lge Adliye Mahkemeleri tarafından du¨zeltilmesi, iyiles¸tirilmesi veya iptaline yo¨nelik bir kanun yoludur. I·stinaf kanun yolu, temyizden farklı olarak, davanın hem olgu hem de hukuk bakımından incelenmesini sagˆlar. 5235 sayılı Kanun’un 2. maddesine go¨re bu mahkemeler, bo¨lgelerin cogˆrafi durumları ve is¸yogˆunlugˆu dikkate alınarak belirlenen yerlerde Hakimler ve Savcılar Yu¨ksek Kurulu’nun olumlu go¨ru¨s¸u¨ alınarak Adalet Bakanlıgˆı tarafından kurulur.
Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin go¨revlerinin bas¸ında adli yargı ilk derece mahkemeleri tarafından verilen ve kesin olmayan hu¨ku¨m ve kararlara kars¸ı yapılacak bas¸vuruları inceleyip karara bagˆlamak gelir (5235 s. Kanun m. 33/I). Bu mahkemelerin digˆer go¨revi ise, adli yargı ilk derece mahkemesi olarak yargı c¸evresi ic¸erisindeki adli yargı ilk derece mahkemesi hakimleri aleyhine Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na go¨re ac¸ılacak tazminat davalarına bakmaktır. Ayrıca bu mahkemeler, kanunlarla kendilerine verilen digˆer go¨revleri de yapar (5235 s. Kanun m. 33).
Adli yargı alanındaki en yu¨ksek mahkeme Yargıtay’dır ve bu mahkeme temyiz mahkemesi niteligˆindedir. Yargıtay, Anayasa’nın 154. maddesinde o¨ngo¨ru¨lmu¨s¸tu¨r. Yargıtay’ın kurulus¸ ve is¸leyis¸i kanunla du¨zenlenir (Anayasa m. 154/V). Yargıtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli^ yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mlerin son inceleme merciidir. Kanunla go¨sterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Yargıtay u¨yeleri, birinci sınıfa ayrılmıs¸ adli^ yargı ha^kim ve Cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Ha^kimler ve Savcılar Kurulunca u¨ye tamsayısının salt c¸ogˆunlugˆu ile ve 96 Yargı O¨rgu¨tu¨ gizli oyla sec¸ilir. Yargıtay Birinci Bas¸kanı, birinci bas¸kanvekilleri ve daire bas¸kanları kendi u¨yeleri arasından Yargıtay Genel Kurulunca u¨ye tamsayısının salt c¸ogˆunlugˆu ve gizli oyla do¨rt yıl ic¸in sec¸ilirler; su¨resi bitenler yeniden sec¸ilebilirler. Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Cumhuriyet Bas¸savcı vekili, Yargıtay Genel Kurulunun kendi u¨yeleri arasından gizli oyla belirleyecegˆi bes¸er aday arasından Cumhurbas¸kanı tarafından do¨rt yıl ic¸in sec¸ilirler. Yargıtay’ın go¨revleri Kanun’un 13. maddesinde go¨sterilmis¸tir. Buna go¨re Yargıtay’ın go¨revleri s¸unlardır;
- Adliye mahkemelerince verilen ve kanunun bas¸ka bir adli yargı merciine bırakmadıgˆı karar ve hu¨ku¨mleri ilk ve son merci olarak inceleyip karara bagˆlamak,
- Yargıtay Bas¸kan ve u¨yeleri ile Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcıvekili ve o¨zel kanunlarında belirtilen kimseler aleyhindeki go¨revden dogˆan tazminat davalarına ve bunların kis¸isel suc¸larına ait ceza davalarına ve kanunlarda go¨sterilen digˆer davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmak,
- Kanunlarla verilen digˆer is¸leri go¨rmek.
Yargıtay Kanunu’nun 15. maddesinde Hukuk ve Ceza Genel Kurullarının go¨revleri belirlenmis¸tir. Buna go¨re;
1. Yargıtay dairelerinin bozma kararlarına kars¸ı mahkemelerce verilen direnme kararlarını inceleyerek karar vermek,
2. A) Aynı veya farklı yer bo¨lge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyus¸mazlık bulunursa,
B) Hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında ic¸tihat uyus¸mazlıkları bulunursa,
C) Yargıtay dairelerinden biri; yerles¸mis¸ic¸tihadından do¨nmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermis¸ bulunursa,
Bunları ic¸tihatların birles¸tirilmesi yoluyla kesin olarak karara bagˆlamak,
3. Yargıtay Bas¸kan ve u¨yeleri, Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcısı ve Yargıtay Cumhuriyet Bas¸savcıvekili ile yargılama go¨revi o¨zel kanunlarınca Yargıtay Genel Kurullarına verilen kis¸ilere ait davaları ilk mahkeme olarak go¨rmek ve hu¨kme bagˆlamak ve ilk mahkeme olarak o¨zel dairelerce verilen hu¨ku¨m ve kararların temyiz ve itiraz yoluyla incelenmesini yapmak,
4. Kanunlarla verilen digˆer go¨revleri yerine getirmek Hukuk ve Ceza Genel Kurulu’nun go¨revleridir.
Bo¨lge Adliye Mahkemeleri’nin go¨reve bas¸lamasından sonra temyiz, ilk derece mahkemelerine kars¸ı bas¸vurulan kanun yolu olmaktan c¸ıkmıs¸tır. I·lk derece mahkemesi kararlarına kars¸ı, o¨ncelikle Bo¨lge Adliye Mahkemelerine bas¸vurulacak, buradaki istinaf incelemesinin ardından verilen kararlar aleyhine temyiz yoluna gidilecektir.
Uyus¸mazlık Yargısı
Uyus¸mazlık yargısı, Anayasa’nın 158. maddesinde du¨zenlenmis¸tir. Bu yargı tu¨ru¨, farklı yargı kollarına ait iki yargı yeri arasındaki go¨rev ve hu¨ku¨m uyus¸mazlıklarını ortadan kaldırarak belirsizligˆe son verir. Uyus¸mazlık yargısında go¨revli mahkeme, uyus¸mazlık mahkemesidir. Uyus¸mazlık mahkemesi Anayasa ile go¨revlendirilmis¸, adli ve idari yargı mercileri arasındaki go¨rev ve hu¨ku¨m uyus¸mazlıklarını kesin olarak c¸o¨zmeye yetkili ve kanunla kurulup go¨rev yapan bagˆımsız bir yu¨ksek mahkemedir. Uyus¸mazlık Mahkemesi bir Bas¸kan ile altı asıl, altı yedek u¨yeden kurulur. Uyus¸mazlık Mahkemesi Bas¸kanı, Anayasa Mahkemesince kendi u¨yeleri arasından sec¸ilir. Uyus¸mazlık Mahkemesinin Bas¸kanı, Bas¸kanvekili ve u¨yeleri do¨rt yıl ic¸in sec¸ilir. Do¨rt yılın hesabında go¨reve bas¸lama tarihi esas alınır. Go¨rev su¨resi dolacak olanların yerine, bu su¨renin sona erecegˆi tarihten o¨nceki iki ay ic¸inde; yas¸ haddi nedeniyle emeklilik halinde ilgilinin emekliye ayrılacagˆı tarihten o¨nceki iki ay ic¸inde; go¨rev su¨resi dolmadan bos¸alan yerlere ise bos¸alma tarihinden itibaren iki ay ic¸inde sec¸im yapılır. Go¨rev su¨resi bitenler yeniden sec¸ilebilirler (2247 s. Kanun m. 4).
Hesap Yargısı
Sayıs¸tay, merkezi^ yo¨netim bu¨tc¸esi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal gu¨venlik kurumlarının bu¨tu¨n gelir ve giderleri ile mallarını Tu¨rkiye Bu¨yu¨k Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve is¸lemlerini kesin hu¨kme bagˆlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hu¨kme bagˆlama is¸lerini yapmakla go¨revlidir. Sayıs¸tay’ın kesin hu¨ku¨mleri hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden itibaren on bes¸ gu¨n ic¸inde bir kereye mahsus olmak u¨zere karar du¨zeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idari^ yargı yoluna bas¸vurulamaz. Vergi, benzeri mali^ yu¨ku¨mlu¨lu¨kler ve o¨devler hakkında Danıs¸tay ile Sayıs¸tay kararları arasındaki uyus¸mazlıklarda Danıs¸tay kararları esas alınır. Mahalli^ idarelerin hesap ve is¸lemlerinin denetimi ve kesin hu¨kme bagˆlanması Sayıs¸tay tarafından yapılır.
Sayıs¸tay bas¸kanı Sayıs¸tay’ı yo¨netir ve temsil eder. Sayıs¸tay bas¸kanı, Kurumun en u¨st yo¨neticisi olup genel is¸leyis¸ten sorumludur; kanunlarla verilen go¨revlerin iyi yapılması ve yo¨netimin du¨zenli bir surette yu¨ru¨tu¨lmesi ic¸in gerekli tedbirleri alır (6085 s. Kanun m. 21/I). Daireler, bir bas¸kan ile altı u¨yeden olus¸ur ve bu daireler birer hesap mahkemesidir. Daireler, bir bas¸kan ve do¨rt u¨ye ile toplanır, hu¨ku¨m ve kararlar oy c¸oklugˆuyla verilir (6085 s. Kanun m. 23/I).