Orhon Türkçesi Dersi 7. Ünite Özet
Orhun Türkçesi Grameri Iıı: Fiil, Sıfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleşik Fiiller
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Orhon Türkçesi Dersi 7. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Orhun Türkçesi Grameri Iıı: Fiil, Sıfat-Fiiller, Zarf-Fiiller, Birleşik Fiiller
Fiil
Fiil Çekim Ekleri
Orhun Türkçesi döneminde zaman ve kiplerin yazıtlarda kullanılmış olanları aşağıdaki gibidir.
1. Zaman ve Kip Çekimlerinde Kullanılan Kişi Ekleri:
- Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri: Bu çekimlerde kişilere göre sırasıyla men, sen, Ø /ol, biz, siz, Ø kullanılmıştır. Bu yapıyla, geniş ve şimdiki zaman, -mIş ekli geçmiş zaman, -DAçI ekli gelecek zaman, -çI ekli gelecek zaman çekimleri kurulmaktadır.
- İyelik eklerine benzer kişi eklerinin geldiği fiil çekimleri: Bu çekimlerde kişilere göre sırasıyla +m; +?/+g; Ø; +mIz; +?Iz/+gIz; Ø kullanılmaktadır. Bu yapıyla, – DI ekli geçmiş zaman ve – sIk ekli gelecek zaman çekimleri kurulmaktadır.
- Her kişi için farklı eklerin kullanıldığı fiil çekimi: Sadece emir kipinde görülür. Kişilere göre sırasıyla -(A)yIn; -Ø / gIl; -zU(n)/-çUn; -(A)lIm; -(I)?/-Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn ekleri kullanılmaktadır.
2. Zaman ve Kip Çekimleri
2.1 Geniş Zaman ve Şimdiki Zaman:
Bu zamanlar -(X)r ekine, yukarıda bahsedilen zamir kökenli kişi eklerinin getirilmesiyle yapılır. Olumsuzu -mAz biçimindedir.
2.2. Geçmiş zaman
- -DI ekli geçmiş zaman, iyelik kökenli eklerle çekimlenir.
- Orhun Türkçesinde -mIş ekli geçmiş zaman için yalnızca öznenin 3. tekil olduğu örnekler vardır. Olumsuzu -mAmIş değil, – mAdUk şeklindedir.
2.3. Gelecek zaman çekimleri
- -DAçI ekli gelecek zaman, zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
- -sIk ekli gelecek zaman, iyelik kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
- -çI ekli gelecek zaman, zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
2.4. Emir kipi çekimi
Bu çekimde kişilere göre sırasıyla -(A)yIn; -Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn; -(A)lIm; -(I)?/-Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn kullanılmıştır.
Fiillerin Birleşik Çekimleri
Sürekli Geçmiş Zaman
1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)
Geniş-şimdiki zaman ekleri ve er – yardımcı fiili üzerine belirli geçmiş zaman eki – DI getirilerek yapılır.
2. -(X)r / -Ar ermiş (geniş zamanın rivayeti)
Geniş-şimdiki zaman eylem sıfatları ve er- yardımcı fiili üzerine, belirsiz geçmiş zaman eki -mIş getirilerek yapılır.
Uzak Geçmiş Zaman
Bu çekim, -mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek yapılır:
1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
2 . -mış ermiş (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)
Gerçekleşmeyen Gelecek Zaman
-tAçI ekli gelecek zaman eylem sıfatı üzerine erti getirilerek (gelecek zamanın hikâyesi) yapılır.
Sıfat-Filler
Sıfat-fiiller, fiilin sıfat şekilleridir. İsim gibi çekime girer ve fiilin belirttiği eylemi yapanı da ifade eder.
- Fiile “yapar, eder” anlamı katan -(X)r /-Ar geniş zaman sıfat-fiil eki.
- Geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzu -mAz şeklindedir.
- Eklendiği fiile “yapan, eden” anlamı veren -(X)gmA, -(I)glI ve -gUçI ekleri.
- Geçmiş zaman eylem sıfatı yapan -DUk ve -mIş
- -tAçI ve -sIk ekli gelecek zaman sıfat-fiili.
- Eylem adları yapan -gU sıfat-fiil eki.
Zarf-Fiiller
Zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir:
- -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen bir eylemi anlatır. Bu zarf-fiil eki, birleşik fiillerde tasvirî fiili asıl fiile bağlayan ektir.
- -(X)p zarf-fiili, asıl eylemden önce işlenmiş bir eylemi gösterir.
- – (X)pAn zarf-fiil eki, -(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir:
- -(X)yIn zarf-fiil eki, asıl eylem ile aynı zamanda meydana gelen eylemi gösterir:
- -gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder.
- -sAr zarf-fiil eki, asıl fiilin hangi şartlar altında gerçekleştiğini ve eylemin hangi durum ve zamanda işlendiğini gösterir.
- -gInçA zarf-fiil eki, asıl eylemin gerçekleşmesi için geçecek zaman sınırını belirtir.
- -çA zarf-fiil eki Orhun Türkçesinde tek örnekte geçmiştir. Asıl eylemden önce işlenen bir eylemi belirtir.
- -mAtI(n ) zarf-fiil eki, bugünkü -mAdAn ile aynı anlama gelen olumsuz eylem zarfları yapar.
- erkli “iken” zarfı, -(X)r/-Ar ekli geniş-şimdiki zaman eylem adlarından sonra gelerek zarf grubunu oluşturur.
Birleşik Fiiller
1. İsim ya da Sıfat + Yardımcı Fiil
Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra bol – ya da kıl – / kış – yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur: yok bol – “yok olmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak”, yok kış- “birlikte yok etmek”.
2. Asıl Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvirî Fiil
Asıl fiil üzerine ulanan -A / -U /-I zarf-fiil ekinden sonra kesinlik anlamı katan ber -; asıl eylemin tamamlandığını gösteren bar -; asıl eylemin sürüp gittiğini belirten kel-, kal- ; asıl eylemin kolayca gerçekleştiğini belirten elt-, ıd-; Asıl fiilin gerçekleştirilmesine çaba göstermeyi anlatan kör – ve bir işi yapabilmeyi, bir işe gücü yetme, muktedir olmayı ifade eden u – tasvirî fiillerinden biri getirilerek yapılır.
Fiil
Fiil Çekim Ekleri
Orhun Türkçesi döneminde zaman ve kiplerin yazıtlarda kullanılmış olanları aşağıdaki gibidir.
1. Zaman ve Kip Çekimlerinde Kullanılan Kişi Ekleri:
- Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri: Bu çekimlerde kişilere göre sırasıyla men, sen, Ø /ol, biz, siz, Ø kullanılmıştır. Bu yapıyla, geniş ve şimdiki zaman, -mIş ekli geçmiş zaman, -DAçI ekli gelecek zaman, -çI ekli gelecek zaman çekimleri kurulmaktadır.
- İyelik eklerine benzer kişi eklerinin geldiği fiil çekimleri: Bu çekimlerde kişilere göre sırasıyla +m; +?/+g; Ø; +mIz; +?Iz/+gIz; Ø kullanılmaktadır. Bu yapıyla, – DI ekli geçmiş zaman ve – sIk ekli gelecek zaman çekimleri kurulmaktadır.
- Her kişi için farklı eklerin kullanıldığı fiil çekimi: Sadece emir kipinde görülür. Kişilere göre sırasıyla -(A)yIn; -Ø / gIl; -zU(n)/-çUn; -(A)lIm; -(I)?/-Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn ekleri kullanılmaktadır.
2. Zaman ve Kip Çekimleri
2.1 Geniş Zaman ve Şimdiki Zaman:
Bu zamanlar -(X)r ekine, yukarıda bahsedilen zamir kökenli kişi eklerinin getirilmesiyle yapılır. Olumsuzu -mAz biçimindedir.
2.2. Geçmiş zaman
- -DI ekli geçmiş zaman, iyelik kökenli eklerle çekimlenir.
- Orhun Türkçesinde -mIş ekli geçmiş zaman için yalnızca öznenin 3. tekil olduğu örnekler vardır. Olumsuzu -mAmIş değil, – mAdUk şeklindedir.
2.3. Gelecek zaman çekimleri
- -DAçI ekli gelecek zaman, zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
- -sIk ekli gelecek zaman, iyelik kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
- -çI ekli gelecek zaman, zamir kökenli kişi ekleriyle çekimlenir.
2.4. Emir kipi çekimi
Bu çekimde kişilere göre sırasıyla -(A)yIn; -Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn; -(A)lIm; -(I)?/-Ø/-gIl; -zU(n)/-çUn kullanılmıştır.
Fiillerin Birleşik Çekimleri
Sürekli Geçmiş Zaman
1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)
Geniş-şimdiki zaman ekleri ve er – yardımcı fiili üzerine belirli geçmiş zaman eki – DI getirilerek yapılır.
2. -(X)r / -Ar ermiş (geniş zamanın rivayeti)
Geniş-şimdiki zaman eylem sıfatları ve er- yardımcı fiili üzerine, belirsiz geçmiş zaman eki -mIş getirilerek yapılır.
Uzak Geçmiş Zaman
Bu çekim, -mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek yapılır:
1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
2 . -mış ermiş (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)
Gerçekleşmeyen Gelecek Zaman
-tAçI ekli gelecek zaman eylem sıfatı üzerine erti getirilerek (gelecek zamanın hikâyesi) yapılır.
Sıfat-Filler
Sıfat-fiiller, fiilin sıfat şekilleridir. İsim gibi çekime girer ve fiilin belirttiği eylemi yapanı da ifade eder.
- Fiile “yapar, eder” anlamı katan -(X)r /-Ar geniş zaman sıfat-fiil eki.
- Geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzu -mAz şeklindedir.
- Eklendiği fiile “yapan, eden” anlamı veren -(X)gmA, -(I)glI ve -gUçI ekleri.
- Geçmiş zaman eylem sıfatı yapan -DUk ve -mIş
- -tAçI ve -sIk ekli gelecek zaman sıfat-fiili.
- Eylem adları yapan -gU sıfat-fiil eki.
Zarf-Fiiller
Zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir:
- -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen bir eylemi anlatır. Bu zarf-fiil eki, birleşik fiillerde tasvirî fiili asıl fiile bağlayan ektir.
- -(X)p zarf-fiili, asıl eylemden önce işlenmiş bir eylemi gösterir.
- – (X)pAn zarf-fiil eki, -(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir:
- -(X)yIn zarf-fiil eki, asıl eylem ile aynı zamanda meydana gelen eylemi gösterir:
- -gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder.
- -sAr zarf-fiil eki, asıl fiilin hangi şartlar altında gerçekleştiğini ve eylemin hangi durum ve zamanda işlendiğini gösterir.
- -gInçA zarf-fiil eki, asıl eylemin gerçekleşmesi için geçecek zaman sınırını belirtir.
- -çA zarf-fiil eki Orhun Türkçesinde tek örnekte geçmiştir. Asıl eylemden önce işlenen bir eylemi belirtir.
- -mAtI(n ) zarf-fiil eki, bugünkü -mAdAn ile aynı anlama gelen olumsuz eylem zarfları yapar.
- erkli “iken” zarfı, -(X)r/-Ar ekli geniş-şimdiki zaman eylem adlarından sonra gelerek zarf grubunu oluşturur.
Birleşik Fiiller
1. İsim ya da Sıfat + Yardımcı Fiil
Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra bol – ya da kıl – / kış – yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur: yok bol – “yok olmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak”, yok kış- “birlikte yok etmek”.
2. Asıl Fiil + Zarf-Fiil Eki + Tasvirî Fiil
Asıl fiil üzerine ulanan -A / -U /-I zarf-fiil ekinden sonra kesinlik anlamı katan ber -; asıl eylemin tamamlandığını gösteren bar -; asıl eylemin sürüp gittiğini belirten kel-, kal- ; asıl eylemin kolayca gerçekleştiğini belirten elt-, ıd-; Asıl fiilin gerçekleştirilmesine çaba göstermeyi anlatan kör – ve bir işi yapabilmeyi, bir işe gücü yetme, muktedir olmayı ifade eden u – tasvirî fiillerinden biri getirilerek yapılır.