Ücret ve Ödül Yönetimi Dersi 2. Ünite Özet
İş Değerlemesi
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Ücret ve Ödül Yönetimi Dersi 2. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
İş Değerlemesi
I·s¸ Degˆerlemesinin Tanımı ve O¨zellikleri
I·s¸ degˆerlemesi, bir o¨rgu¨tteki is¸lerin go¨reli degˆerlerini sistemli olarak belirleme su¨reci veya is¸yerindeki is¸ler arasındaki degˆer farklılıklarını ortaya c¸ıkarma amacına yo¨nelik bir yo¨ntem olarak tanımlanabilir. I·s¸ degˆerlendirmenin temel o¨zellikleri as¸agˆıdaki gibi sıralanabilir:
-
I·s¸ degˆerlemede, personel degˆil is¸ler degˆerlendirilir.
-
I·s¸ degˆerlemesi bir kars¸ılas¸tırma (mukayese) su¨recidir.
-
I·s¸ degˆerlemesi bir yargılama su¨recidir.
-
I·s¸ degˆerlemesi genellikle analitik bir su¨rec¸tir.
-
I·s¸ degˆerlemesi sistemli ve yapılandırılmıs¸ bir su¨rec¸tir.
I·s¸ Degˆerlemesinin amac¸ları ve Kullanım Alanları
I·s¸ degˆerlemenin bas¸lıca amac¸ları as¸agˆıdaki gibi sıralanabilir:
-
Sistemli, adil ve akılcı bir u¨cret yapısı ic¸in temel olus¸turmak
-
Bo¨ylece, es¸it degˆerde is¸e es¸it u¨cret ilkesini hayata gec¸irmek
-
Degˆis¸en veya yeni ortaya c¸ıkan is¸leri degˆerlemek ve sınıflamak ic¸in u¨zerinde anlas¸ılmıs¸ bir arac¸ olus¸turmak
-
Digˆer o¨rgu¨tlerdeki is¸ler ve u¨cret hadleri ile is¸letmedeki u¨cretleri kars¸ılas¸tırmak ic¸in bir arac¸ sagˆlamak
-
Bireysel performans o¨lc¸u¨mu¨ ic¸in bir temel sagˆlamak
-
U¨cret anlas¸mazlıklarının c¸o¨zu¨mu¨nde bas¸vurulabilecek bir arac¸ sagˆlayarak bu anlas¸mazlıkları azaltmak
-
U¨st du¨zey is¸lere dogˆru personeli motive etmek
-
U¨cret adaleti yoluyla personelin tatmin ve bagˆlılıgˆını sagˆlamak
-
Personel ve sendikalarla yapılan u¨cret pazarlıkları ic¸in is¸e dayalı ve nesnel bilgi ve temel sagˆlamak
-
U¨cret maliyetlerinin kontrolu¨nu¨ kolaylas¸tırmak
-
Digˆer insan kaynakları is¸levlerinde kullanılabilecek is¸lere dair bilgiler sagˆlamak (sec¸im, planlama, kariyer yo¨netimi vb.)
-
I·s¸lerin ve organizasyonun go¨zden gec¸irilmesini, yeniden tasarlanmasını ve gu¨ncellenmesini sagˆlamak
I·s¸ Degˆerleme Su¨reci
I·s¸ degˆerleme su¨recinin ilk as¸aması hazırlık ve pla^nlamadır. Daha sonra is¸ler analiz edilir, is¸ tanımları ve is¸ gerekleri hazırlanır ve is¸ler degˆerlenir. Sonuc¸ta da degˆerlemeden elde edilen veriler is¸ yapısının ve u¨cret yapısının olus¸turulmasında kullanılır.
Hazırlık ve planlama as¸amasında, is¸ degˆerlemesinin amac¸ ve kapsamı, degˆerleme yo¨ntemi ve fakto¨rleri, proje organizasyonu ve go¨revlileri belirlenir ve digˆer hazırlık c¸alıs¸maları yapılır. Bu kapsamdaki c¸alıs¸malar, Amacın ve Kapsamın Belirlenmesi, Degˆerleme Yo¨nteminin ve Fakto¨rlerinin Belirlenmesi, Proje Ekibi ve Organizasyonu gibi c¸alıs¸malardır.
Amacın ve Kapsamın Belirlenmesi : I·s¸ degˆerlemesinin kapsamı, hangi is¸lerin degˆerlendirilecegˆini ifade eder. I·s¸ degˆerleme projesinde, duruma go¨re, bir is¸letme veya o¨rgu¨tteki is¸lerin tamamı veya bir kısmı degˆerlendirilebilir.I·s¸ sayısının az oldugˆu ku¨c¸u¨k is¸letmelerde ve sayısal olmayan is¸ degˆerleme yo¨ntemlerinin kullanılması durumunda bu¨tu¨n is¸lerin bir defada ve aynı yo¨ntemle degˆerlenmesi mu¨mku¨ndu¨r. I·s¸ sayısı c¸ok oldugˆunda ve sayısal degˆerleme yo¨ntemleri tercih edildigˆinde ise, ana is¸grupları ic¸in farklı is¸ degˆerleme c¸alıs¸malarının yapılması, daha uygundur. Genellikle bu¨yu¨k o¨rgu¨tlerde, “bu¨ro/profesyonel (beyaz yakalı), u¨retim/operasyon (mavi yakalı), yo¨netim gibi ana is¸ gruplarına dahil olan is¸ler, ayrı degˆerlendirme o¨lc¸ek veya planlarına go¨re degˆerlendirilir.
Degˆerleme Yo¨nteminin ve Fakto¨rlerinin Belirlenmesi : Amac¸ ve kapsam belirlendikten sonra, is¸ degˆerlemesinde kullanılacak yo¨ntem ve fakto¨rler belirlenmelidir. Yo¨ntem ve fakto¨rler konusunda karar verirken, is¸letmenin is¸ degˆerleme ile ulas¸mak istedigˆi amac¸lar, o¨rgu¨t ve is¸ o¨zellikleri, is¸letmenin finans, personel ve su¨re bakımından olanakları, is¸ degˆerleme yo¨ntemlerinin o¨zellikleri vb. dikkate alınmalıdır.
Proje Ekibi ve Organizasyonu : I·s¸ degˆerlemesi, ne kadar yetkin olursa olsun tek kis¸inin yapamayacagˆı ve c¸ok sayıda kis¸inin katkı ve katılımını gerektiren bir c¸alıs¸madır. Degˆerleyici olarak go¨revlendirilecek kis¸ilerde u¨c¸ temel nitelik aranmalıdır. Bunlar s¸u s¸ekildedir:
- Yeterli bilgi ve anlayıs¸
- Nesnel degˆerleme niteligˆi
- Temsil o¨zelligˆi
I·lk iki nitelik, degˆerlemelerin gec¸erlilik ve gu¨venilirligˆi, u¨c¸u¨ncu¨su¨ ise kabul edilirligˆi ac¸ısından o¨nemlidir.
I·s¸lerin analiz edilmesi as¸amasında, o¨ncelikle is¸ analizi kavramını tanımlamak gerekir. I·s¸ analizi, is¸ler hakkında sistemli bir bilgi toplama ve du¨zenleme su¨reci olarak tanımlanabilir. I·s¸ analizleri, iki temel faaliyeti ic¸erir. Bunlar s¸u s¸ekildedir:
- I·s¸lere ilis¸kin verilerin toplanması
- Bu verileri kullanarak is¸ tanımlarının ve is¸ gereklerinin hazırlanması
I·s¸ analizlerinde veriler, anket, go¨ru¨s¸me, go¨zlem, kayıtların incelenmesi veya bunların birden fazlasını ic¸eren karma yo¨ntemlerle toplanabilir.
I·s¸ tanımlarının ve is¸ gereklerinin hazırlanması as¸amasında, is¸ degˆerlemede kullanılacak is¸ tanımlarının is¸leri degˆerlemek ic¸in gerekli degˆerlendirme fakto¨rleriyle ilgili bilgileri ic¸ermesi gerekir. C¸u¨nku¨ is¸ler, gelis¸tirilen o¨lc¸ek veya planlara go¨re ve hazırlanan is¸ tanımlarındaki bilgilere dayalı olarak degˆerlendirilir. Bu amac¸la yapılacak is¸ analizlerinde toplanan veriler, bir tabloda gruplandırılabilir. Bu tabloda is¸in kimligˆi, is¸in ic¸erigˆi, personelin nitelikleri ve is¸ ilis¸kileri bulunur. Tablonun is¸in kimligˆi kısmında, is¸in u¨nvanı, bo¨lu¨mu¨ ve birimi gibi bilgiler, is¸in ic¸erigˆi kısmında go¨rev ve sorumluluklar, faaliyetler ve roller gibi bilgiler, personelin nitelikleri kısmında, mesleki ve teknik bilgi, el becerileri ve sayısal beceriler gibi bilgiler, is¸ ilis¸kileri kısmında ise, u¨stler, akranlar, mu¨s¸teriler ve tedarikc¸iler gibi bilgiler bulunur.I·s¸le ilgili go¨rev ve sorumluluklar sistematik bir bic¸imde yazılmalıdır. Hazırlanan is¸ tanımları dogˆru ve tam olup olmadıkları ac¸ısından is¸ tanımlarını hazırlayan kis¸iler, tanımlanan is¸leri yapan kis¸iler ve bo¨lu¨m sorumluları tarafından kontrol edilmelidir. I·s¸ analizi ve is¸ tanımı verilerinden yola c¸ıkılarak hazırlanan is¸ gerekleri, temel olarak iki bo¨lu¨mden olus¸ur. Birinci bo¨lu¨mde is¸in kimligˆi belirtilir. I·kinci bo¨lu¨mde ise, is¸ degˆerlemesinde kullanılacak ana ve alt fakto¨rler ile tanımları yer alır. I·s¸gereklerinin is¸ degˆerlemesi ac¸ısından o¨nemi, degˆerlemede esas alınacak fakto¨rlere yer vermesidir. Bu fakto¨rler is¸i yapan personelde bulunması gereken beceri, yetkinlik, fiziksel ve du¨s¸u¨nsel c¸aba, sorumluluk gerekleriyle c¸alıs¸ma kos¸ullarıdır.
I·s¸lerin Degˆerlenmesi
I·s¸lerin degˆerlenmesi, degˆerleyiciler tarafından, is¸ tanımları kullanılarak, belirlenen yo¨nteme go¨re yapılır. Degˆerlemelerin nasıl bir programla ve ne su¨rede yapılacagˆı, degˆerlenecek is¸ sayısına, yo¨nteme, degˆerleme ic¸in ayrılabilecek zamana go¨re degˆis¸ir. I·s¸ degˆerleme ekibi is¸leri degˆerlerken iki temel yaklas¸ımdan birini benimseyebilir. Bunlardan birincisi o¨nce her u¨ye bireysel olarak is¸leri degˆerlendirir, sonra bu degˆerlemeler belirli yo¨ntemlerle birles¸tirilerek kurulca ortak bir karara varılır, ikincisinde ise, o¨nceden bireysel degˆerleme yapılmaksızın is¸ler ekip tarafından beraberce degˆerlendirilir. Bazı sakıncaları olmakla beraber, degˆerlemeleri ekip u¨yelerinin birlikte ve es¸-zamanlı olarak yapmaları, is¸in daha hızlı yu¨ru¨tu¨lmesi ac¸ısından uygundur.
I·s¸ Degˆerleme Yo¨ntemleri
I·s¸ degˆerleme yo¨ntemleri, degˆerlemelerin hangi fakto¨rlere go¨re ve nasıl yapılacagˆını belirler. Geleneksel ve bic¸imsel temel is¸ degˆerlendirme yo¨ntemleri, sıralama, sınıflama, fakto¨r kars¸ılas¸tırma ve puan yo¨ntemidir. Sıralama ve sınıflama yo¨ntemleri sayısal olmayan, puan ve fakto¨r kars¸ılas¸tırma yo¨ntemleri ise sayısal yo¨ntemler olarak nitelendirilir.
Sıralama yo¨ntemi , is¸lerin bir bu¨tu¨n olarak veya is¸in o¨nemi-degˆeri gibi genel bir fakto¨re go¨re, birbirleriyle kıyaslanarak go¨reli degˆerlerinin belirlenmesini ic¸eren, sayısal olmayan bir yo¨ntemdir. I·s¸lerin sıralanmasında basit sıralama ve ikili kars¸ılas¸tırma yo¨ntemleri kullanılır. Basit sıralama dogˆrudan ya da kart yo¨ntemiyle yapılabilir.
Dogˆrudan sıralamada, is¸ler tanımlarına dayalı olarak en degˆerliden en az degˆerli olana dogˆru veya tersi yo¨nde bir sıraya konur. Kart yo¨nteminde ise, her is¸in u¨nvanı ve o¨zet tanımı kartlara yazılır ve is¸ler o¨nce kolay-zor is¸ler diye gruplanır.
I·kili kars¸ılas¸tırma uygulamasında, her is¸ digˆer is¸lerle tek tek kars¸ılas¸tırılır ve bu kars¸ılas¸tırma yapıldıktan sonra hangi is¸in daha degˆerli oldugˆuna karar verilir. I·kili kars¸ılas¸tırma, kart ve matris yo¨ntemi olarak adlandırılan iki s¸ekilde uygulanabilir. Kart yo¨nteminde, her bir is¸in unvanı ve o¨zet tanımı ayrı ayrı kartlara yazılır ve sonra her karttaki is¸, digˆer tu¨m kartlardaki is¸lerle tek tek kars¸ılas¸tırılarak degˆerlenir. Matris yo¨nteminde ise kars¸ılas¸tırılacak is¸ler satırlara ve su¨tunlara yazılır ve bo¨ylece olus¸turulan matristeki tu¨m is¸ler birbirleriyle kars¸ılas¸tırılır.
Sınıflama yo¨ntemi , is¸lerin o¨nem ve degˆer bakımından gruplandırılması veya sınıflandırılmasını ic¸eren nitel (sayısal olmayan) bir yo¨ntemdir. Sınıflama yo¨ntemi kullanılarak is¸ler degˆerlenirken o¨z olarak s¸u as¸amalar izlenir:
- Digˆer yo¨ntemlerde oldugˆu gibi, o¨nce is¸ler analiz edilir ve tanımlanır.
- Sınıf veya is¸ grubu sayısı belirlenir.
- Sınıfların tanımı yapılır.
- I·s¸ler degˆerlenir.
Bu yo¨ntemde is¸lerin sınıflanmasında yaygın s¸ekilde kullanılan u¨c¸ o¨lc¸u¨t veya fakto¨r; go¨revlerin zorluk veya karmas¸ıklıgˆı, sorumluluk ve is¸in gerektirdigˆi nitelikler olarak sıralanabilir. Sınıflama yo¨nteminin uygulanması, anlas¸ılması ve anlatılması kolaydır. I·s¸lerin degˆerlenmesi, kısa su¨rede ve du¨s¸u¨k maliyetle gerc¸ekles¸tirilebilir.
Fakto¨r kars¸ılas¸tırma yo¨ntemi , sayısal bir is¸degˆerlendirme yo¨ntemi olup anahtar is¸lere ve fakto¨rlere go¨re olus¸turulan bir “fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆi” esas alınarak is¸lerin bir ekip tarafından degˆerlendirilmesini ic¸eren bir yo¨ntemdir. Bu yo¨ntemin as¸amaları s¸u s¸ekildedir:
- I·s¸lerin incelenmesi ve fakto¨rlerinin sec¸ilmesi
- Anahtar is¸lerin sec¸ilmesi ve tanımlanması
- Anahtar is¸lerin fakto¨rlere go¨re sıralanması
- Anahtar is¸lerin ortalama u¨cretlerinin fakto¨rlere dagˆıtılması ve u¨cret sırasının olus¸turulması
- Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆinin olus¸turulması
I·s¸lerin incelenmesi ve fakto¨rlerinin sec¸ilmesi : Digˆer yo¨ntemlerde oldugˆu gibi, bu yo¨ntemde de o¨ncelikle is¸ler analiz edilir ve degˆerlemede kullanılacak fakto¨rler belirlenir ve tanımlanır. O¨nerilen fakto¨rler beceri, bedensel c¸aba, zihinsel c¸aba, sorumluluk ve c¸alıs¸ma kos¸ulları gibi fakto¨rlerdir.
Anahtar is¸lerin sec¸ilmesi ve tanımlanması : Degˆerleme komitesi, 15-20 anahtar is¸ sec¸er. Anahtar is¸ler, is¸letmede ve is¸ kolunda bilinen, farklı yerlerdeki tanım ve ic¸erikleri aynı veya c¸ok yakın olan, bir grup is¸i temsil eden, genellikle o¨nemleriyle orantılı u¨cret o¨denen is¸lerdir. Anahtar is¸ler belirlendikten sonra bu is¸lerin tanımları, degˆerlendirme fakto¨rleri ile ilgili bilgileri ic¸erir s¸ekilde yapılmalıdır.
Anahtar is¸lerin fakto¨rlere go¨re sıralanması : Anahtar is¸ler, her bir fakto¨re go¨re sıralanır ve bu sıralama sonuc¸ları, is¸ (o¨nem/gu¨c¸lu¨k) sırası olarak adlandırılabilecek bir tablo halinde du¨zenlenir.
Anahtar is¸lerin ortalama u¨cretlerinin fakto¨rlere dagˆıtılması ve u¨cret sırasının olus¸turulması : Anahtar is¸lerin ortalama u¨cretleri belirlenir ve her bir is¸in ortalama u¨creti, fakto¨rlere paylas¸tırılır. Bu dagˆıtım is¸lemi bittikten sonra, her bir fakto¨r ac¸ısından u¨cret payı bu¨yu¨klu¨gˆu¨ne go¨re is¸ler sıralanır, bu sıralama da u¨cret sırası tablosu s¸eklinde du¨zenlenir.
Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆinin olus¸turulması : Anahtar is¸lerin fakto¨rlere ve her bir fakto¨rden aldıkları puan paylarına go¨re olus¸turulan sıraları kars¸ılas¸tırılır. Bu kars¸ılas¸tırmada, her bir fakto¨rden is¸ ve u¨cret sırasının aynı olması sagˆlanmaya c¸alıs¸ılır. Bunun ic¸in, iki sıralama arasındaki ku¨c¸u¨k ve sınırlı sayıdaki uyumsuzluklar, u¨cret paylarında ayarlamalarla uyumlas¸tırılmaya c¸alıs¸ılır. Ufak ayarlamalarla uyumlas¸tırılamayan is¸ler, anahtar is¸ler listesinden c¸ıkarılır. Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆi tamamlandıgˆında, anahtar is¸ler dıs¸ında kalan digˆer is¸ler, her bir fakto¨r ac¸ısından ilgili anahtar is¸lerle kars¸ılas¸tırılarak o¨lc¸egˆe yerles¸tirilir. Tu¨m is¸ler ic¸in bu yerles¸tirme bittigˆinde is¸lerin degˆeri belirlenebilir hale gelmis¸ demektir. Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆinde, her is¸in her bir fakto¨rden aldıgˆı para tutarları toplanarak is¸lerin degˆerini go¨steren toplam u¨cret veya puanlar elde edilir.
Puan yo¨ntemi , I·ngiltere’de Puan yo¨ntemi olarak adlandırılırken ABD’de “fakto¨r puan yo¨ntemi” diye bilinir. Bu yo¨ntem, daha ayrıntılı ve sayısal degˆerlendirmeye imka^n vermesi ve yalınlıgˆı nedeniyle Du¨nya’da ve Tu¨rkiye’de en fazla kullanılan is¸ degˆerlemesi yo¨ntemi oldugˆu so¨ylenebilir. Puan yo¨nteminde is¸ler, ana fakto¨rlere ve bunların altında toplanan (alt) fakto¨rlere go¨re degˆerlenir. Ana fakto¨rler genellikle degˆis¸mez. Ancak, kullanılan alt fakto¨rler, duruma go¨re 3 ile 25 arasında degˆis¸mekle birlikte, c¸ogˆu pla^nda fakto¨r sayısının 10 civarında oldugˆu so¨ylenebilir. Puan yo¨nteminin as¸amalarıs¸u s¸ekildedir:
- I·s¸ analizlerinın yapılması; is¸ tanımlarının ve gereklerinin hazırlanması
- Fakto¨rlerinin sec¸ilmesi ve tanımlanması
- Fakto¨r derecelerinin belirlenmesi ve tanımlanması
- Fakto¨r ve derecelerin agˆırlıklandırılması
- I·s¸lerin degˆerlenmesi
I·s¸ analizlerinın yapılması; is¸ tanımlarının ve gereklerinin hazırlanması : Bu yo¨nteme go¨re is¸ degˆerlemesi ic¸in hazırlanacak is¸ tanımlarında, is¸i tanıtıcı bilgiler ve is¸in ic¸erdigˆi go¨rev ve sorumluluklar bulunmalıdır. Ayrıca beceri, c¸aba, sorumluluk ve c¸alıs¸ma kos¸ulları bas¸lıkları altında yer alan fakto¨rlerle ilgili bilgilerin yer aldıgˆı is¸gerekleri hazırlanmalıdır. I·lk as¸amada, sec¸ilecek belirli anahtar is¸lerin analiz edilerek tanımlanması ve bu analiz bilgilerinden, fakto¨rlerin belirlenmesi, derecelendirilmesi ve agˆırlıklandırılması as¸amalarında yararlanılması yoluna gidilmelidir. Kullanılacak fakto¨rler kesin olarak belirlendikten sonra, anahtar is¸ler dıs¸ında kalan is¸lerin analizinin yapılması ve tu¨m is¸lere dair nihai tanımların olus¸turulması uygun olacaktır. Kısacası, is¸ analizleri ve is¸tanımları, bu¨tu¨nu¨yle ilk as¸amada tamamlanan bir c¸alıs¸ma degˆil, izleyen as¸amalardan sonrasına da sarkan ama degˆerleme as¸amasından o¨nce bitirilmesi gereken bir su¨rec¸tir.
Fakto¨rlerinin sec¸ilmesi ve tanımlanması : Puan yo¨nteminde bu as¸ama hayati o¨neme sahiptir. Bir o¨rgu¨tte yer alan is¸lerin birbirlerinden farklı gruplar olus¸turmaları nedeniyle bunların aynı fakto¨rler kullanılarak degˆerlenmesi dogˆru olmaz. O¨rnegˆin, u¨retim is¸leri ve bu¨ro is¸leri yapısal olarak farklılıklar ic¸erir ve degˆerlerini olus¸turan fakto¨rler de farklılık go¨sterir; dolayısıyla farklı pla^n ve fakto¨rlere go¨re degˆerlenmeleri daha uygundur. Puan yo¨nteminde fakto¨rler, genellikle ana ve alt fakto¨rlers¸eklinde iki kademeli bir yapı arz eder. Ana fakto¨rler konusunda genelde bir go¨ru¨s¸ birligˆi vardır; degˆis¸ik plan ve uygulamalarda go¨zlemlenen farklılıklar alt fakto¨rler konusunda ortaya c¸ıkmaktadır. Puan (ve fakto¨r kars¸ılas¸tırma) yo¨nteminde kullanılan tipik ana fakto¨rler s¸u s¸ekildedir:
- Bilgi-Beceri
- Sorumluluk
- C¸aba
- C¸alıs¸ma kos¸ulları
Ana ve alt fakto¨rlerin sec¸iminde ise s¸unlara dikkat edilmelidir:
- Fakto¨rlerin degˆerlenecek bu¨tu¨n is¸ler ic¸in gec¸erli olmasına
- I·s¸lerin degˆerini etkilemesine
- O¨rgu¨tu¨n stratejilerine ve degˆerlerine dayalı ve uygun olmasına
- Optimum sayıda olmasına
- Derecelere ayrılabilmesine
- Ac¸ık olarak tanımlanabilmesine
- Her birinin is¸in belirli bir o¨zelligˆini ya da yo¨nu¨nu¨ o¨lc¸mesine, birbirine gec¸is¸im yapmamasına
- I·lgili taraflarca (yo¨netim, personel, sendika gibi) kabul edilmesine dikkat edilmesi gerekir.
Bu hususlar arasında, o¨zellikle kullanılacak fakto¨r sayısının optimum olması, degˆerlendirme planının gec¸erliligˆi ac¸ısından bu¨yu¨k o¨nem tas¸ır. Yapılan c¸alıs¸malara ve deneyimlere go¨re optimum fakto¨r sayısının 10 civarında oldugˆu so¨ylenebilir.
Fakto¨r derecelerinin belirlenmesi ve tanımlanması : Fakto¨r derecesi, her hangi bir alt fakto¨ru¨n degˆerlenecek is¸ grubu ac¸ısından gec¸erlilik ve gereklilik du¨zelerini ifade eder. O¨rnegˆin, deneyim fakto¨ru¨nu¨n dereceleri, is¸lerin gerektirdigˆi deneyim su¨relerine go¨re belirlenip, tablo haline getirilir. Fakto¨r derece sayısının tu¨m fakto¨rler ic¸in es¸it olması gerekli degˆildir. I·s¸lerin ve ilgili fakto¨ru¨n o¨zelligˆine go¨re, degˆis¸ik fakto¨rler ic¸in farklı sayıda derece olus¸turulması yoluna gidilebilir. O¨rnegˆin, c¸alıs¸ma ortamı/kos¸ulları fakto¨ru¨ ic¸in c¸ok farklı kos¸ulların so¨z konusu oldugˆu u¨retim is¸leri ic¸in 5 derece, kos¸ulların c¸ok farklılık go¨zetmedigˆi bu¨ro is¸leri ic¸inse 3 derece belirlenmesi yoluna gidilebilir. Sekto¨rdeki c¸ogˆu degˆerleme planında, derece sayısının 3 ila 8 arasında degˆis¸tigˆi, bu¨tu¨n veya c¸ogˆu fakto¨rlerin bes¸ dereceli olarak tanımlandıgˆı planların ise yaygın oldugˆu so¨ylenebilir.
Fakto¨r ve Derecelerin Agˆırlıklandırılması : Agˆırlıklandırma, fakto¨rlerin ve derecelerin puan degˆerlerinin belirlenmesini ifade eder. Fakto¨r ve derece puanlarının belirlenmesi, yetkin bir ekip tarafından yapılmalıdır. Agˆırlıklandırma su¨reci, dikey olarak ana ve alt fakto¨rlerin go¨receli puan degˆerlerinin ve yatay olarak da alt fakto¨r derecelerinin puanlarının belirlenmesini ic¸erir. Burada, o¨nce ana fakto¨rlerin puanları belirlenir, sonra ana fakto¨rlere ait puan payları alt fakto¨rlere, yine go¨reli agˆırlıklarına uygun olarak paylas¸tırılır. Derecelerin puanlanmasında ana ilke, alt derecelerden u¨st derecelere gidildikc¸e puan degˆerinin artmasıdır. O¨rnegˆin, deneyim fakto¨ru¨nu¨n ilk derecesinin puan agˆırlıgˆı 10 ise, 2. derece 20, 3. derece 30 vb. s¸eklinde olmalıdır. Fakto¨rlerin ve alt fakto¨rlerin puanlanmasında, ilk dereceye go¨re agˆırlıklandırma, son dereceye go¨re agˆırlıklandırma ve dengeli agˆırlıklandırma yo¨ntemleri kullanılır. I·lk dereceye go¨re agˆırlıklamada , o¨nce ilk derecelerin puanının belirlenmesi ve bu puanlardan hareketle digˆer derecelerin puanlarının belirli bir du¨zene go¨re artırılmasıyla saptanması so¨z konusudur. Son dereceye go¨re agˆırlıklamada , belirlenen son derece puanlarından hareketle digˆer derece puanlarının saptanması so¨z konusudur. Dengeli agˆırlıklamada ise, o¨nce ilk ve son derece puanlarının ve sonra digˆer ara derecelerin puanlarının bu iki sınır arasında olacak s¸ekilde belirlenmesi so¨z konusudur. Ara derecelerin puanlarının belirlenmesinde ise, aritmetik, geometrik ya da du¨zensiz artıs¸ yaklas¸ımları benimsenebilir. Aritmetik diziye go¨re artıs¸ veya azalıs¸la agˆırlıklandırmada , dereceler arası puan farkı es¸ittir. Geometrik diziyle agˆırlıklandırmada , dereceler arası puan farkı katlanarak artar. Du¨zensiz agˆırlıklamada ise, dereceler arası puan farkları degˆis¸kenlik go¨sterir. Uygulamada genellikle dereceler arası es¸it puan farkı ic¸eren aritmetik diziyle artıs¸ yo¨nteminin benimsendigˆi so¨ylenebilir. Fakto¨r ve derecelerin puanlarının belirlenmesiyle, is¸lerin degˆerlenmesinde kullanılacak fakto¨r-puan o¨lc¸egˆi tamamlanmıs¸ olur. Bundan sonra, her bir is¸ bu o¨lc¸egˆe ve is¸ tanımlarına dayalı olarak degˆerleyiciler tarafından bir tabloda ayrı ayrı degˆerlendirilir.
I·s¸lerin Degˆerlenmesi : Puan yo¨nteminde is¸ler, fakto¨r ve derece tanımları ile bunlara ait puanları ic¸eren fakto¨r puan o¨lc¸egˆi ile is¸ tanımları kullanılarak degˆerlenir. Degˆerlemeler, her is¸in tanımıyla o¨lc¸ekte yer alan fakto¨r ve derece tanımları kars¸ılas¸tırılarak gerc¸ekles¸tirilir. Bu kars¸ılas¸tırmada, her hangi bir is¸ ic¸in, her bir fakto¨re ait en uygun derece (ve o dereceye ait puan) belirlenir. Tu¨m is¸ler, puan o¨lc¸egˆine go¨re degˆerlenip toplam puanları bulunduktan sonra, is¸lerin degˆerlenmesi tamamlanmıs¸olur. Degˆerleme sonunda bir is¸in puanı yu¨ksek oldugˆu o¨lc¸u¨de, o is¸in degˆerli ve o¨nemli oldugˆu kabul edilir.
Puan yo¨ntemi, ayrıntılı analiz ve degˆerlemelere dayalı olması, nesnel ve hata payı du¨s¸u¨k degˆerlemelere olanak vermesi, anlas¸ılması ve anlatılmasının kolay olması, degˆis¸ikliklerin yapıya yansıtılmasına elveris¸li olması vb. avantajlarının yanında, degˆerleme planının gelis¸tirilmesinin uzmanlık, zaman ve karmas¸ık is¸lemler gerektirmesi, uygulanmasının daha uzun su¨re alması gibi sakıncaları da olan bir yo¨ntemdir. Ancak yararlarının baskın olması nedeniyle uygulamada en yaygın is¸ degˆerleme yo¨ntemi olarak kars¸ımıza c¸ıkmaktadır.
I·s¸ Degˆerlemesinin Sonucu: İs¸ Yapısı
I·s¸ degˆerlendirmesi sonucunda, is¸lerin go¨receli degˆerlerine veya o¨nem du¨zeylerine go¨re tek tek veya gruplandırılarak hiyerars¸ik bir sırası elde edilir. I·s¸lerin bu s¸ekilde sıralanması is¸ yapısı olarak da adlandırılır. I·s¸ sırası veya yapısı, kullanılan yo¨nteme go¨re degˆis¸ik s¸ekillerde ortaya c¸ıkar. Sıralama yo¨nteminde is¸ sayısı kadar is¸ sırası elde edilir. Puan ve fakto¨r kars¸ılas¸tırma yo¨ntemlerinde is¸ler, her is¸e ait puan veya para degˆerinin bu¨yu¨klu¨gˆu¨ne go¨re sıralanır. Sınıflama yo¨nteminde ise, o¨nem sırasına go¨re du¨zenlenmis¸ is¸ sınıfları veya gruplarına hangi is¸lerin girdigˆi belirtilir. Sıralama, fakto¨r kars¸ılas¸tırma ve puan yo¨ntemine go¨re is¸ degˆerlemesiyle, tek tek her is¸in sıra, u¨cret ve puan olarak go¨reli o¨nem du¨zeyi ve sırası elde edilir. Bu yo¨ntemlerin uygulanması durumunda farklı degˆerdeki her is¸ ic¸in farklı u¨cret du¨zeyi belirlenebilecegˆi gibi, is¸ gruplarına go¨re u¨cret farklılas¸tırılması yoluna da gidilebilir. Sınıflama yo¨nteminde ise is¸ler o¨nceden tanımlanan is¸ sınıflarına veya gruplarına go¨re sıralanır. Sınıflama yo¨nteminde tek tek her bir is¸in degˆeri belirlenmedigˆi ic¸in, her bir is¸e degˆerine go¨re ayrı u¨cret vermeyi o¨ngo¨ren tek u¨cretleme mu¨mku¨n degˆildir. Bununla birlikte, her bir is¸ sınıfı ic¸indeki is¸ler, kendi aralarında ayrıca bir sıralamaya tabi tutulabilir. Bu durumda, her is¸in ayrı ayrı degˆeri belirlenmis¸ olacagˆından tek u¨cretleme de mu¨mku¨n hale gelir. I·s¸ degˆerleme sonucunda elde edilen is¸yapısı ic¸indeki is¸ler ve is¸ grupları ic¸in uygun u¨cret kars¸ılıklarının belirlenmesi ile is¸e dayalı u¨cret yapısı ortaya c¸ıkacaktır. I·s¸ degˆerlemeye dayalı bo¨yle bir u¨cret yapısı, es¸it degˆerde is¸e es¸it u¨cret ilkesini hayata gec¸irmek ve buna bagˆlı yararları elde etmek ic¸in son derece o¨nemlidir.
I·s¸ Degˆerlemesinin Tanımı ve O¨zellikleri
I·s¸ degˆerlemesi, bir o¨rgu¨tteki is¸lerin go¨reli degˆerlerini sistemli olarak belirleme su¨reci veya is¸yerindeki is¸ler arasındaki degˆer farklılıklarını ortaya c¸ıkarma amacına yo¨nelik bir yo¨ntem olarak tanımlanabilir. I·s¸ degˆerlendirmenin temel o¨zellikleri as¸agˆıdaki gibi sıralanabilir:
-
I·s¸ degˆerlemede, personel degˆil is¸ler degˆerlendirilir.
-
I·s¸ degˆerlemesi bir kars¸ılas¸tırma (mukayese) su¨recidir.
-
I·s¸ degˆerlemesi bir yargılama su¨recidir.
-
I·s¸ degˆerlemesi genellikle analitik bir su¨rec¸tir.
-
I·s¸ degˆerlemesi sistemli ve yapılandırılmıs¸ bir su¨rec¸tir.
I·s¸ Degˆerlemesinin amac¸ları ve Kullanım Alanları
I·s¸ degˆerlemenin bas¸lıca amac¸ları as¸agˆıdaki gibi sıralanabilir:
-
Sistemli, adil ve akılcı bir u¨cret yapısı ic¸in temel olus¸turmak
-
Bo¨ylece, es¸it degˆerde is¸e es¸it u¨cret ilkesini hayata gec¸irmek
-
Degˆis¸en veya yeni ortaya c¸ıkan is¸leri degˆerlemek ve sınıflamak ic¸in u¨zerinde anlas¸ılmıs¸ bir arac¸ olus¸turmak
-
Digˆer o¨rgu¨tlerdeki is¸ler ve u¨cret hadleri ile is¸letmedeki u¨cretleri kars¸ılas¸tırmak ic¸in bir arac¸ sagˆlamak
-
Bireysel performans o¨lc¸u¨mu¨ ic¸in bir temel sagˆlamak
-
U¨cret anlas¸mazlıklarının c¸o¨zu¨mu¨nde bas¸vurulabilecek bir arac¸ sagˆlayarak bu anlas¸mazlıkları azaltmak
-
U¨st du¨zey is¸lere dogˆru personeli motive etmek
-
U¨cret adaleti yoluyla personelin tatmin ve bagˆlılıgˆını sagˆlamak
-
Personel ve sendikalarla yapılan u¨cret pazarlıkları ic¸in is¸e dayalı ve nesnel bilgi ve temel sagˆlamak
-
U¨cret maliyetlerinin kontrolu¨nu¨ kolaylas¸tırmak
-
Digˆer insan kaynakları is¸levlerinde kullanılabilecek is¸lere dair bilgiler sagˆlamak (sec¸im, planlama, kariyer yo¨netimi vb.)
-
I·s¸lerin ve organizasyonun go¨zden gec¸irilmesini, yeniden tasarlanmasını ve gu¨ncellenmesini sagˆlamak
I·s¸ Degˆerleme Su¨reci
I·s¸ degˆerleme su¨recinin ilk as¸aması hazırlık ve pla^nlamadır. Daha sonra is¸ler analiz edilir, is¸ tanımları ve is¸ gerekleri hazırlanır ve is¸ler degˆerlenir. Sonuc¸ta da degˆerlemeden elde edilen veriler is¸ yapısının ve u¨cret yapısının olus¸turulmasında kullanılır.
Hazırlık ve planlama as¸amasında, is¸ degˆerlemesinin amac¸ ve kapsamı, degˆerleme yo¨ntemi ve fakto¨rleri, proje organizasyonu ve go¨revlileri belirlenir ve digˆer hazırlık c¸alıs¸maları yapılır. Bu kapsamdaki c¸alıs¸malar, Amacın ve Kapsamın Belirlenmesi, Degˆerleme Yo¨nteminin ve Fakto¨rlerinin Belirlenmesi, Proje Ekibi ve Organizasyonu gibi c¸alıs¸malardır.
Amacın ve Kapsamın Belirlenmesi : I·s¸ degˆerlemesinin kapsamı, hangi is¸lerin degˆerlendirilecegˆini ifade eder. I·s¸ degˆerleme projesinde, duruma go¨re, bir is¸letme veya o¨rgu¨tteki is¸lerin tamamı veya bir kısmı degˆerlendirilebilir.I·s¸ sayısının az oldugˆu ku¨c¸u¨k is¸letmelerde ve sayısal olmayan is¸ degˆerleme yo¨ntemlerinin kullanılması durumunda bu¨tu¨n is¸lerin bir defada ve aynı yo¨ntemle degˆerlenmesi mu¨mku¨ndu¨r. I·s¸ sayısı c¸ok oldugˆunda ve sayısal degˆerleme yo¨ntemleri tercih edildigˆinde ise, ana is¸grupları ic¸in farklı is¸ degˆerleme c¸alıs¸malarının yapılması, daha uygundur. Genellikle bu¨yu¨k o¨rgu¨tlerde, “bu¨ro/profesyonel (beyaz yakalı), u¨retim/operasyon (mavi yakalı), yo¨netim gibi ana is¸ gruplarına dahil olan is¸ler, ayrı degˆerlendirme o¨lc¸ek veya planlarına go¨re degˆerlendirilir.
Degˆerleme Yo¨nteminin ve Fakto¨rlerinin Belirlenmesi : Amac¸ ve kapsam belirlendikten sonra, is¸ degˆerlemesinde kullanılacak yo¨ntem ve fakto¨rler belirlenmelidir. Yo¨ntem ve fakto¨rler konusunda karar verirken, is¸letmenin is¸ degˆerleme ile ulas¸mak istedigˆi amac¸lar, o¨rgu¨t ve is¸ o¨zellikleri, is¸letmenin finans, personel ve su¨re bakımından olanakları, is¸ degˆerleme yo¨ntemlerinin o¨zellikleri vb. dikkate alınmalıdır.
Proje Ekibi ve Organizasyonu : I·s¸ degˆerlemesi, ne kadar yetkin olursa olsun tek kis¸inin yapamayacagˆı ve c¸ok sayıda kis¸inin katkı ve katılımını gerektiren bir c¸alıs¸madır. Degˆerleyici olarak go¨revlendirilecek kis¸ilerde u¨c¸ temel nitelik aranmalıdır. Bunlar s¸u s¸ekildedir:
- Yeterli bilgi ve anlayıs¸
- Nesnel degˆerleme niteligˆi
- Temsil o¨zelligˆi
I·lk iki nitelik, degˆerlemelerin gec¸erlilik ve gu¨venilirligˆi, u¨c¸u¨ncu¨su¨ ise kabul edilirligˆi ac¸ısından o¨nemlidir.
I·s¸lerin analiz edilmesi as¸amasında, o¨ncelikle is¸ analizi kavramını tanımlamak gerekir. I·s¸ analizi, is¸ler hakkında sistemli bir bilgi toplama ve du¨zenleme su¨reci olarak tanımlanabilir. I·s¸ analizleri, iki temel faaliyeti ic¸erir. Bunlar s¸u s¸ekildedir:
- I·s¸lere ilis¸kin verilerin toplanması
- Bu verileri kullanarak is¸ tanımlarının ve is¸ gereklerinin hazırlanması
I·s¸ analizlerinde veriler, anket, go¨ru¨s¸me, go¨zlem, kayıtların incelenmesi veya bunların birden fazlasını ic¸eren karma yo¨ntemlerle toplanabilir.
I·s¸ tanımlarının ve is¸ gereklerinin hazırlanması as¸amasında, is¸ degˆerlemede kullanılacak is¸ tanımlarının is¸leri degˆerlemek ic¸in gerekli degˆerlendirme fakto¨rleriyle ilgili bilgileri ic¸ermesi gerekir. C¸u¨nku¨ is¸ler, gelis¸tirilen o¨lc¸ek veya planlara go¨re ve hazırlanan is¸ tanımlarındaki bilgilere dayalı olarak degˆerlendirilir. Bu amac¸la yapılacak is¸ analizlerinde toplanan veriler, bir tabloda gruplandırılabilir. Bu tabloda is¸in kimligˆi, is¸in ic¸erigˆi, personelin nitelikleri ve is¸ ilis¸kileri bulunur. Tablonun is¸in kimligˆi kısmında, is¸in u¨nvanı, bo¨lu¨mu¨ ve birimi gibi bilgiler, is¸in ic¸erigˆi kısmında go¨rev ve sorumluluklar, faaliyetler ve roller gibi bilgiler, personelin nitelikleri kısmında, mesleki ve teknik bilgi, el becerileri ve sayısal beceriler gibi bilgiler, is¸ ilis¸kileri kısmında ise, u¨stler, akranlar, mu¨s¸teriler ve tedarikc¸iler gibi bilgiler bulunur.I·s¸le ilgili go¨rev ve sorumluluklar sistematik bir bic¸imde yazılmalıdır. Hazırlanan is¸ tanımları dogˆru ve tam olup olmadıkları ac¸ısından is¸ tanımlarını hazırlayan kis¸iler, tanımlanan is¸leri yapan kis¸iler ve bo¨lu¨m sorumluları tarafından kontrol edilmelidir. I·s¸ analizi ve is¸ tanımı verilerinden yola c¸ıkılarak hazırlanan is¸ gerekleri, temel olarak iki bo¨lu¨mden olus¸ur. Birinci bo¨lu¨mde is¸in kimligˆi belirtilir. I·kinci bo¨lu¨mde ise, is¸ degˆerlemesinde kullanılacak ana ve alt fakto¨rler ile tanımları yer alır. I·s¸gereklerinin is¸ degˆerlemesi ac¸ısından o¨nemi, degˆerlemede esas alınacak fakto¨rlere yer vermesidir. Bu fakto¨rler is¸i yapan personelde bulunması gereken beceri, yetkinlik, fiziksel ve du¨s¸u¨nsel c¸aba, sorumluluk gerekleriyle c¸alıs¸ma kos¸ullarıdır.
I·s¸lerin Degˆerlenmesi
I·s¸lerin degˆerlenmesi, degˆerleyiciler tarafından, is¸ tanımları kullanılarak, belirlenen yo¨nteme go¨re yapılır. Degˆerlemelerin nasıl bir programla ve ne su¨rede yapılacagˆı, degˆerlenecek is¸ sayısına, yo¨nteme, degˆerleme ic¸in ayrılabilecek zamana go¨re degˆis¸ir. I·s¸ degˆerleme ekibi is¸leri degˆerlerken iki temel yaklas¸ımdan birini benimseyebilir. Bunlardan birincisi o¨nce her u¨ye bireysel olarak is¸leri degˆerlendirir, sonra bu degˆerlemeler belirli yo¨ntemlerle birles¸tirilerek kurulca ortak bir karara varılır, ikincisinde ise, o¨nceden bireysel degˆerleme yapılmaksızın is¸ler ekip tarafından beraberce degˆerlendirilir. Bazı sakıncaları olmakla beraber, degˆerlemeleri ekip u¨yelerinin birlikte ve es¸-zamanlı olarak yapmaları, is¸in daha hızlı yu¨ru¨tu¨lmesi ac¸ısından uygundur.
I·s¸ Degˆerleme Yo¨ntemleri
I·s¸ degˆerleme yo¨ntemleri, degˆerlemelerin hangi fakto¨rlere go¨re ve nasıl yapılacagˆını belirler. Geleneksel ve bic¸imsel temel is¸ degˆerlendirme yo¨ntemleri, sıralama, sınıflama, fakto¨r kars¸ılas¸tırma ve puan yo¨ntemidir. Sıralama ve sınıflama yo¨ntemleri sayısal olmayan, puan ve fakto¨r kars¸ılas¸tırma yo¨ntemleri ise sayısal yo¨ntemler olarak nitelendirilir.
Sıralama yo¨ntemi , is¸lerin bir bu¨tu¨n olarak veya is¸in o¨nemi-degˆeri gibi genel bir fakto¨re go¨re, birbirleriyle kıyaslanarak go¨reli degˆerlerinin belirlenmesini ic¸eren, sayısal olmayan bir yo¨ntemdir. I·s¸lerin sıralanmasında basit sıralama ve ikili kars¸ılas¸tırma yo¨ntemleri kullanılır. Basit sıralama dogˆrudan ya da kart yo¨ntemiyle yapılabilir.
Dogˆrudan sıralamada, is¸ler tanımlarına dayalı olarak en degˆerliden en az degˆerli olana dogˆru veya tersi yo¨nde bir sıraya konur. Kart yo¨nteminde ise, her is¸in u¨nvanı ve o¨zet tanımı kartlara yazılır ve is¸ler o¨nce kolay-zor is¸ler diye gruplanır.
I·kili kars¸ılas¸tırma uygulamasında, her is¸ digˆer is¸lerle tek tek kars¸ılas¸tırılır ve bu kars¸ılas¸tırma yapıldıktan sonra hangi is¸in daha degˆerli oldugˆuna karar verilir. I·kili kars¸ılas¸tırma, kart ve matris yo¨ntemi olarak adlandırılan iki s¸ekilde uygulanabilir. Kart yo¨nteminde, her bir is¸in unvanı ve o¨zet tanımı ayrı ayrı kartlara yazılır ve sonra her karttaki is¸, digˆer tu¨m kartlardaki is¸lerle tek tek kars¸ılas¸tırılarak degˆerlenir. Matris yo¨nteminde ise kars¸ılas¸tırılacak is¸ler satırlara ve su¨tunlara yazılır ve bo¨ylece olus¸turulan matristeki tu¨m is¸ler birbirleriyle kars¸ılas¸tırılır.
Sınıflama yo¨ntemi , is¸lerin o¨nem ve degˆer bakımından gruplandırılması veya sınıflandırılmasını ic¸eren nitel (sayısal olmayan) bir yo¨ntemdir. Sınıflama yo¨ntemi kullanılarak is¸ler degˆerlenirken o¨z olarak s¸u as¸amalar izlenir:
- Digˆer yo¨ntemlerde oldugˆu gibi, o¨nce is¸ler analiz edilir ve tanımlanır.
- Sınıf veya is¸ grubu sayısı belirlenir.
- Sınıfların tanımı yapılır.
- I·s¸ler degˆerlenir.
Bu yo¨ntemde is¸lerin sınıflanmasında yaygın s¸ekilde kullanılan u¨c¸ o¨lc¸u¨t veya fakto¨r; go¨revlerin zorluk veya karmas¸ıklıgˆı, sorumluluk ve is¸in gerektirdigˆi nitelikler olarak sıralanabilir. Sınıflama yo¨nteminin uygulanması, anlas¸ılması ve anlatılması kolaydır. I·s¸lerin degˆerlenmesi, kısa su¨rede ve du¨s¸u¨k maliyetle gerc¸ekles¸tirilebilir.
Fakto¨r kars¸ılas¸tırma yo¨ntemi , sayısal bir is¸degˆerlendirme yo¨ntemi olup anahtar is¸lere ve fakto¨rlere go¨re olus¸turulan bir “fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆi” esas alınarak is¸lerin bir ekip tarafından degˆerlendirilmesini ic¸eren bir yo¨ntemdir. Bu yo¨ntemin as¸amaları s¸u s¸ekildedir:
- I·s¸lerin incelenmesi ve fakto¨rlerinin sec¸ilmesi
- Anahtar is¸lerin sec¸ilmesi ve tanımlanması
- Anahtar is¸lerin fakto¨rlere go¨re sıralanması
- Anahtar is¸lerin ortalama u¨cretlerinin fakto¨rlere dagˆıtılması ve u¨cret sırasının olus¸turulması
- Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆinin olus¸turulması
I·s¸lerin incelenmesi ve fakto¨rlerinin sec¸ilmesi : Digˆer yo¨ntemlerde oldugˆu gibi, bu yo¨ntemde de o¨ncelikle is¸ler analiz edilir ve degˆerlemede kullanılacak fakto¨rler belirlenir ve tanımlanır. O¨nerilen fakto¨rler beceri, bedensel c¸aba, zihinsel c¸aba, sorumluluk ve c¸alıs¸ma kos¸ulları gibi fakto¨rlerdir.
Anahtar is¸lerin sec¸ilmesi ve tanımlanması : Degˆerleme komitesi, 15-20 anahtar is¸ sec¸er. Anahtar is¸ler, is¸letmede ve is¸ kolunda bilinen, farklı yerlerdeki tanım ve ic¸erikleri aynı veya c¸ok yakın olan, bir grup is¸i temsil eden, genellikle o¨nemleriyle orantılı u¨cret o¨denen is¸lerdir. Anahtar is¸ler belirlendikten sonra bu is¸lerin tanımları, degˆerlendirme fakto¨rleri ile ilgili bilgileri ic¸erir s¸ekilde yapılmalıdır.
Anahtar is¸lerin fakto¨rlere go¨re sıralanması : Anahtar is¸ler, her bir fakto¨re go¨re sıralanır ve bu sıralama sonuc¸ları, is¸ (o¨nem/gu¨c¸lu¨k) sırası olarak adlandırılabilecek bir tablo halinde du¨zenlenir.
Anahtar is¸lerin ortalama u¨cretlerinin fakto¨rlere dagˆıtılması ve u¨cret sırasının olus¸turulması : Anahtar is¸lerin ortalama u¨cretleri belirlenir ve her bir is¸in ortalama u¨creti, fakto¨rlere paylas¸tırılır. Bu dagˆıtım is¸lemi bittikten sonra, her bir fakto¨r ac¸ısından u¨cret payı bu¨yu¨klu¨gˆu¨ne go¨re is¸ler sıralanır, bu sıralama da u¨cret sırası tablosu s¸eklinde du¨zenlenir.
Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆinin olus¸turulması : Anahtar is¸lerin fakto¨rlere ve her bir fakto¨rden aldıkları puan paylarına go¨re olus¸turulan sıraları kars¸ılas¸tırılır. Bu kars¸ılas¸tırmada, her bir fakto¨rden is¸ ve u¨cret sırasının aynı olması sagˆlanmaya c¸alıs¸ılır. Bunun ic¸in, iki sıralama arasındaki ku¨c¸u¨k ve sınırlı sayıdaki uyumsuzluklar, u¨cret paylarında ayarlamalarla uyumlas¸tırılmaya c¸alıs¸ılır. Ufak ayarlamalarla uyumlas¸tırılamayan is¸ler, anahtar is¸ler listesinden c¸ıkarılır. Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆi tamamlandıgˆında, anahtar is¸ler dıs¸ında kalan digˆer is¸ler, her bir fakto¨r ac¸ısından ilgili anahtar is¸lerle kars¸ılas¸tırılarak o¨lc¸egˆe yerles¸tirilir. Tu¨m is¸ler ic¸in bu yerles¸tirme bittigˆinde is¸lerin degˆeri belirlenebilir hale gelmis¸ demektir. Fakto¨r kars¸ılas¸tırma o¨lc¸egˆinde, her is¸in her bir fakto¨rden aldıgˆı para tutarları toplanarak is¸lerin degˆerini go¨steren toplam u¨cret veya puanlar elde edilir.
Puan yo¨ntemi , I·ngiltere’de Puan yo¨ntemi olarak adlandırılırken ABD’de “fakto¨r puan yo¨ntemi” diye bilinir. Bu yo¨ntem, daha ayrıntılı ve sayısal degˆerlendirmeye imka^n vermesi ve yalınlıgˆı nedeniyle Du¨nya’da ve Tu¨rkiye’de en fazla kullanılan is¸ degˆerlemesi yo¨ntemi oldugˆu so¨ylenebilir. Puan yo¨nteminde is¸ler, ana fakto¨rlere ve bunların altında toplanan (alt) fakto¨rlere go¨re degˆerlenir. Ana fakto¨rler genellikle degˆis¸mez. Ancak, kullanılan alt fakto¨rler, duruma go¨re 3 ile 25 arasında degˆis¸mekle birlikte, c¸ogˆu pla^nda fakto¨r sayısının 10 civarında oldugˆu so¨ylenebilir. Puan yo¨nteminin as¸amalarıs¸u s¸ekildedir:
- I·s¸ analizlerinın yapılması; is¸ tanımlarının ve gereklerinin hazırlanması
- Fakto¨rlerinin sec¸ilmesi ve tanımlanması
- Fakto¨r derecelerinin belirlenmesi ve tanımlanması
- Fakto¨r ve derecelerin agˆırlıklandırılması
- I·s¸lerin degˆerlenmesi
I·s¸ analizlerinın yapılması; is¸ tanımlarının ve gereklerinin hazırlanması : Bu yo¨nteme go¨re is¸ degˆerlemesi ic¸in hazırlanacak is¸ tanımlarında, is¸i tanıtıcı bilgiler ve is¸in ic¸erdigˆi go¨rev ve sorumluluklar bulunmalıdır. Ayrıca beceri, c¸aba, sorumluluk ve c¸alıs¸ma kos¸ulları bas¸lıkları altında yer alan fakto¨rlerle ilgili bilgilerin yer aldıgˆı is¸gerekleri hazırlanmalıdır. I·lk as¸amada, sec¸ilecek belirli anahtar is¸lerin analiz edilerek tanımlanması ve bu analiz bilgilerinden, fakto¨rlerin belirlenmesi, derecelendirilmesi ve agˆırlıklandırılması as¸amalarında yararlanılması yoluna gidilmelidir. Kullanılacak fakto¨rler kesin olarak belirlendikten sonra, anahtar is¸ler dıs¸ında kalan is¸lerin analizinin yapılması ve tu¨m is¸lere dair nihai tanımların olus¸turulması uygun olacaktır. Kısacası, is¸ analizleri ve is¸tanımları, bu¨tu¨nu¨yle ilk as¸amada tamamlanan bir c¸alıs¸ma degˆil, izleyen as¸amalardan sonrasına da sarkan ama degˆerleme as¸amasından o¨nce bitirilmesi gereken bir su¨rec¸tir.
Fakto¨rlerinin sec¸ilmesi ve tanımlanması : Puan yo¨nteminde bu as¸ama hayati o¨neme sahiptir. Bir o¨rgu¨tte yer alan is¸lerin birbirlerinden farklı gruplar olus¸turmaları nedeniyle bunların aynı fakto¨rler kullanılarak degˆerlenmesi dogˆru olmaz. O¨rnegˆin, u¨retim is¸leri ve bu¨ro is¸leri yapısal olarak farklılıklar ic¸erir ve degˆerlerini olus¸turan fakto¨rler de farklılık go¨sterir; dolayısıyla farklı pla^n ve fakto¨rlere go¨re degˆerlenmeleri daha uygundur. Puan yo¨nteminde fakto¨rler, genellikle ana ve alt fakto¨rlers¸eklinde iki kademeli bir yapı arz eder. Ana fakto¨rler konusunda genelde bir go¨ru¨s¸ birligˆi vardır; degˆis¸ik plan ve uygulamalarda go¨zlemlenen farklılıklar alt fakto¨rler konusunda ortaya c¸ıkmaktadır. Puan (ve fakto¨r kars¸ılas¸tırma) yo¨nteminde kullanılan tipik ana fakto¨rler s¸u s¸ekildedir:
- Bilgi-Beceri
- Sorumluluk
- C¸aba
- C¸alıs¸ma kos¸ulları
Ana ve alt fakto¨rlerin sec¸iminde ise s¸unlara dikkat edilmelidir:
- Fakto¨rlerin degˆerlenecek bu¨tu¨n is¸ler ic¸in gec¸erli olmasına
- I·s¸lerin degˆerini etkilemesine
- O¨rgu¨tu¨n stratejilerine ve degˆerlerine dayalı ve uygun olmasına
- Optimum sayıda olmasına
- Derecelere ayrılabilmesine
- Ac¸ık olarak tanımlanabilmesine
- Her birinin is¸in belirli bir o¨zelligˆini ya da yo¨nu¨nu¨ o¨lc¸mesine, birbirine gec¸is¸im yapmamasına
- I·lgili taraflarca (yo¨netim, personel, sendika gibi) kabul edilmesine dikkat edilmesi gerekir.
Bu hususlar arasında, o¨zellikle kullanılacak fakto¨r sayısının optimum olması, degˆerlendirme planının gec¸erliligˆi ac¸ısından bu¨yu¨k o¨nem tas¸ır. Yapılan c¸alıs¸malara ve deneyimlere go¨re optimum fakto¨r sayısının 10 civarında oldugˆu so¨ylenebilir.
Fakto¨r derecelerinin belirlenmesi ve tanımlanması : Fakto¨r derecesi, her hangi bir alt fakto¨ru¨n degˆerlenecek is¸ grubu ac¸ısından gec¸erlilik ve gereklilik du¨zelerini ifade eder. O¨rnegˆin, deneyim fakto¨ru¨nu¨n dereceleri, is¸lerin gerektirdigˆi deneyim su¨relerine go¨re belirlenip, tablo haline getirilir. Fakto¨r derece sayısının tu¨m fakto¨rler ic¸in es¸it olması gerekli degˆildir. I·s¸lerin ve ilgili fakto¨ru¨n o¨zelligˆine go¨re, degˆis¸ik fakto¨rler ic¸in farklı sayıda derece olus¸turulması yoluna gidilebilir. O¨rnegˆin, c¸alıs¸ma ortamı/kos¸ulları fakto¨ru¨ ic¸in c¸ok farklı kos¸ulların so¨z konusu oldugˆu u¨retim is¸leri ic¸in 5 derece, kos¸ulların c¸ok farklılık go¨zetmedigˆi bu¨ro is¸leri ic¸inse 3 derece belirlenmesi yoluna gidilebilir. Sekto¨rdeki c¸ogˆu degˆerleme planında, derece sayısının 3 ila 8 arasında degˆis¸tigˆi, bu¨tu¨n veya c¸ogˆu fakto¨rlerin bes¸ dereceli olarak tanımlandıgˆı planların ise yaygın oldugˆu so¨ylenebilir.
Fakto¨r ve Derecelerin Agˆırlıklandırılması : Agˆırlıklandırma, fakto¨rlerin ve derecelerin puan degˆerlerinin belirlenmesini ifade eder. Fakto¨r ve derece puanlarının belirlenmesi, yetkin bir ekip tarafından yapılmalıdır. Agˆırlıklandırma su¨reci, dikey olarak ana ve alt fakto¨rlerin go¨receli puan degˆerlerinin ve yatay olarak da alt fakto¨r derecelerinin puanlarının belirlenmesini ic¸erir. Burada, o¨nce ana fakto¨rlerin puanları belirlenir, sonra ana fakto¨rlere ait puan payları alt fakto¨rlere, yine go¨reli agˆırlıklarına uygun olarak paylas¸tırılır. Derecelerin puanlanmasında ana ilke, alt derecelerden u¨st derecelere gidildikc¸e puan degˆerinin artmasıdır. O¨rnegˆin, deneyim fakto¨ru¨nu¨n ilk derecesinin puan agˆırlıgˆı 10 ise, 2. derece 20, 3. derece 30 vb. s¸eklinde olmalıdır. Fakto¨rlerin ve alt fakto¨rlerin puanlanmasında, ilk dereceye go¨re agˆırlıklandırma, son dereceye go¨re agˆırlıklandırma ve dengeli agˆırlıklandırma yo¨ntemleri kullanılır. I·lk dereceye go¨re agˆırlıklamada , o¨nce ilk derecelerin puanının belirlenmesi ve bu puanlardan hareketle digˆer derecelerin puanlarının belirli bir du¨zene go¨re artırılmasıyla saptanması so¨z konusudur. Son dereceye go¨re agˆırlıklamada , belirlenen son derece puanlarından hareketle digˆer derece puanlarının saptanması so¨z konusudur. Dengeli agˆırlıklamada ise, o¨nce ilk ve son derece puanlarının ve sonra digˆer ara derecelerin puanlarının bu iki sınır arasında olacak s¸ekilde belirlenmesi so¨z konusudur. Ara derecelerin puanlarının belirlenmesinde ise, aritmetik, geometrik ya da du¨zensiz artıs¸ yaklas¸ımları benimsenebilir. Aritmetik diziye go¨re artıs¸ veya azalıs¸la agˆırlıklandırmada , dereceler arası puan farkı es¸ittir. Geometrik diziyle agˆırlıklandırmada , dereceler arası puan farkı katlanarak artar. Du¨zensiz agˆırlıklamada ise, dereceler arası puan farkları degˆis¸kenlik go¨sterir. Uygulamada genellikle dereceler arası es¸it puan farkı ic¸eren aritmetik diziyle artıs¸ yo¨nteminin benimsendigˆi so¨ylenebilir. Fakto¨r ve derecelerin puanlarının belirlenmesiyle, is¸lerin degˆerlenmesinde kullanılacak fakto¨r-puan o¨lc¸egˆi tamamlanmıs¸ olur. Bundan sonra, her bir is¸ bu o¨lc¸egˆe ve is¸ tanımlarına dayalı olarak degˆerleyiciler tarafından bir tabloda ayrı ayrı degˆerlendirilir.
I·s¸lerin Degˆerlenmesi : Puan yo¨nteminde is¸ler, fakto¨r ve derece tanımları ile bunlara ait puanları ic¸eren fakto¨r puan o¨lc¸egˆi ile is¸ tanımları kullanılarak degˆerlenir. Degˆerlemeler, her is¸in tanımıyla o¨lc¸ekte yer alan fakto¨r ve derece tanımları kars¸ılas¸tırılarak gerc¸ekles¸tirilir. Bu kars¸ılas¸tırmada, her hangi bir is¸ ic¸in, her bir fakto¨re ait en uygun derece (ve o dereceye ait puan) belirlenir. Tu¨m is¸ler, puan o¨lc¸egˆine go¨re degˆerlenip toplam puanları bulunduktan sonra, is¸lerin degˆerlenmesi tamamlanmıs¸olur. Degˆerleme sonunda bir is¸in puanı yu¨ksek oldugˆu o¨lc¸u¨de, o is¸in degˆerli ve o¨nemli oldugˆu kabul edilir.
Puan yo¨ntemi, ayrıntılı analiz ve degˆerlemelere dayalı olması, nesnel ve hata payı du¨s¸u¨k degˆerlemelere olanak vermesi, anlas¸ılması ve anlatılmasının kolay olması, degˆis¸ikliklerin yapıya yansıtılmasına elveris¸li olması vb. avantajlarının yanında, degˆerleme planının gelis¸tirilmesinin uzmanlık, zaman ve karmas¸ık is¸lemler gerektirmesi, uygulanmasının daha uzun su¨re alması gibi sakıncaları da olan bir yo¨ntemdir. Ancak yararlarının baskın olması nedeniyle uygulamada en yaygın is¸ degˆerleme yo¨ntemi olarak kars¸ımıza c¸ıkmaktadır.
I·s¸ Degˆerlemesinin Sonucu: İs¸ Yapısı
I·s¸ degˆerlendirmesi sonucunda, is¸lerin go¨receli degˆerlerine veya o¨nem du¨zeylerine go¨re tek tek veya gruplandırılarak hiyerars¸ik bir sırası elde edilir. I·s¸lerin bu s¸ekilde sıralanması is¸ yapısı olarak da adlandırılır. I·s¸ sırası veya yapısı, kullanılan yo¨nteme go¨re degˆis¸ik s¸ekillerde ortaya c¸ıkar. Sıralama yo¨nteminde is¸ sayısı kadar is¸ sırası elde edilir. Puan ve fakto¨r kars¸ılas¸tırma yo¨ntemlerinde is¸ler, her is¸e ait puan veya para degˆerinin bu¨yu¨klu¨gˆu¨ne go¨re sıralanır. Sınıflama yo¨nteminde ise, o¨nem sırasına go¨re du¨zenlenmis¸ is¸ sınıfları veya gruplarına hangi is¸lerin girdigˆi belirtilir. Sıralama, fakto¨r kars¸ılas¸tırma ve puan yo¨ntemine go¨re is¸ degˆerlemesiyle, tek tek her is¸in sıra, u¨cret ve puan olarak go¨reli o¨nem du¨zeyi ve sırası elde edilir. Bu yo¨ntemlerin uygulanması durumunda farklı degˆerdeki her is¸ ic¸in farklı u¨cret du¨zeyi belirlenebilecegˆi gibi, is¸ gruplarına go¨re u¨cret farklılas¸tırılması yoluna da gidilebilir. Sınıflama yo¨nteminde ise is¸ler o¨nceden tanımlanan is¸ sınıflarına veya gruplarına go¨re sıralanır. Sınıflama yo¨nteminde tek tek her bir is¸in degˆeri belirlenmedigˆi ic¸in, her bir is¸e degˆerine go¨re ayrı u¨cret vermeyi o¨ngo¨ren tek u¨cretleme mu¨mku¨n degˆildir. Bununla birlikte, her bir is¸ sınıfı ic¸indeki is¸ler, kendi aralarında ayrıca bir sıralamaya tabi tutulabilir. Bu durumda, her is¸in ayrı ayrı degˆeri belirlenmis¸ olacagˆından tek u¨cretleme de mu¨mku¨n hale gelir. I·s¸ degˆerleme sonucunda elde edilen is¸yapısı ic¸indeki is¸ler ve is¸ grupları ic¸in uygun u¨cret kars¸ılıklarının belirlenmesi ile is¸e dayalı u¨cret yapısı ortaya c¸ıkacaktır. I·s¸ degˆerlemeye dayalı bo¨yle bir u¨cret yapısı, es¸it degˆerde is¸e es¸it u¨cret ilkesini hayata gec¸irmek ve buna bagˆlı yararları elde etmek ic¸in son derece o¨nemlidir.