Ücret ve Ödül Yönetimi Dersi 6. Ünite Özet
Ödüllendirme
Açıköğretim ders notları öğrenciler tarafından ders çalışma esnasında hazırlanmakta olup diğer ders çalışacak öğrenciler için paylaşılmaktadır. Sizlerde hazırladığınız ders notlarını paylaşmak istiyorsanız bizlere iletebilirsiniz.
Açıköğretim derslerinden Ücret ve Ödül Yönetimi Dersi 6. Ünite Özet için hazırlanan ders çalışma dokümanına (ders özeti / sorularla öğrenelim) aşağıdan erişebilirsiniz. AÖF Ders Notları ile sınavlara çok daha etkili bir şekilde çalışabilirsiniz. Sınavlarınızda başarılar dileriz.
Ödüllendirme
O¨du¨llendirme kavramı
O¨du¨ller insanların belli bir c¸abanın kars¸ılıgˆı olarak elde ettiklerinde mutlu olacakları mu¨kafatlardır. O¨du¨l yo¨netimi veya o¨du¨llendirme ise c¸alıs¸anların uzun vadede is¸letme hedeflerine en etkin bic¸imde katkı sagˆlamak u¨zere kendilerinden beklenenleri ve kars¸ılıgˆında alacakları o¨du¨lleri belli bir strateji, politika ve su¨rec¸ c¸erc¸evesinde ortaya koyan o¨du¨llendirme sistemlerinin adil, es¸it ve su¨rekli bir yapıda kurulması ve devam ettirilmesidir. O¨du¨llendirme kavramı is¸letmeler ac¸ısından dar kapsamlı veya genis¸ kapsamlı olarak iki s¸ekilde tanımlanabilir. Genis¸ kapsamlı olarak bakıldıgˆında is¸letmelerde baz u¨cret veya temel u¨cret olarak bilinen ve c¸alıs¸anlara her kos¸ulda alacakları taahhu¨t edilen u¨cretin dıs¸ındaki her tu¨rlu¨ o¨deme ve katkılar o¨du¨llendirme olarak nitelendirilebilir. Dar anlamda ise o¨du¨ller sadece periyodik olmayan o¨deme ve katkıları kapsamaktadır.
O¨du¨llendirme amac¸ları
O¨du¨llendirme sadece c¸alıs¸anların belli hedeflere ulas¸maları halinde elde edecekleri bazı o¨zendiriciler sunularak daha yu¨ksek bir motivasyonla c¸alıs¸mak ic¸in o¨zendirilmelerini kapsamamaktadır. I·s¸letmelerde o¨du¨llendirme sistemlerinden pek c¸ok farklı amac¸la yararlanılmaktadır. Bu amac¸lar;
- I·s¸letme vizyon ve degˆerlerinin c¸alıs¸anlarca paylas¸ılması
- Nitelikli c¸alıs¸anların is¸letmeye kazandırılması ve elde tutulması
- Mevcut c¸alıs¸anların motivasyon ve performansının artırılması
- C¸alıs¸anların bilgi ve yeteneklerinin gelis¸tirilmesi
- Kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨n desteklenmesi
- O¨rgu¨t yapısının olus¸turulması ve gu¨c¸lendirilmesi
- U¨cretlerden kaynaklanan maliyetlerin kontrol edilmesi
O¨du¨llendirmenin kuramsal temelleri
O¨du¨llendirme sistemlerinin en o¨nemli amacı c¸alıs¸anların motivasyonunun artırılmasıdır. Motivasyon, insanları belli davranıs¸ları gerc¸ekles¸tirmeye isteklendiren ve o davranıs¸ı go¨stermeyi su¨rekli kılan ic¸sel ve dıs¸sal gu¨c¸lerin bir karıs¸ımıdır. Motivasyon konusundaki kuramsal c¸alıs¸malar genellikle iki bas¸lık altında sınıflandırılmaktadırlar. Motivasyonun ic¸sel kaynaklarını ac¸ıklamaya c¸alıs¸an kuramlar ve dıs¸sal kaynaklarını ac¸ıklamaya c¸alıs¸an kuramlar olarak. Kapsam kuramları olarak da bilinen ic¸sel motivasyona yo¨nelik kuramların en o¨nemlileri ihtiyac¸lar hiyerars¸isi ve bas¸arma ihtiyacı kuramlarıdır.
I·htiyac¸lar hiyerars¸isi kuramları genellikle insanların en temel evrensel ihtiyac¸larını belirleme ve sınıflandırma amacıyla gelis¸tirilmis¸lerdir. Bu amac¸la Maslow ve Herzberg tarafından gelis¸tirilmis¸ iki kuramı bulunmaktadır.
Maslow’un kuramı ihtiyac¸lar hiyerars¸isi dir. Maslow’a go¨re, insan ihtiyac¸ları bes¸ grup altında sınıflandırılabilir. Yeme, ic¸me, cinsellik, yas¸ama gibi temel fizyolojik ihtiyac¸lar; c¸evrenin ve gelecegˆin tehditlerden uzak olmasını ifade eden gu¨venlik ihtiyacı; digˆer insanlarla bir arada olmayı ifade eden ait olma ve sevgi ihtiyacı; yapıp ettiklerinin bas¸kaları tarafından takdir edilmesini ifade eden saygı go¨rme ihtiyacı ve en son olarak da insanın bir anlamda kendini o¨lu¨msu¨z kılacak s¸ekilde olumlu anılmasını sagˆlayacak birtakım bulus¸lara, bas¸arılara imza atmasını ifade eden kendini gerc¸ekles¸tirme ihtiyacı. Bu bes¸ ihtiyac¸ basitten karmas¸ıgˆa dogˆru belli bir sıraya sahiptir.
Herzberg’in Maslow’un ihtiyac¸lar hiyerars¸isine dayalı olarak gelis¸tirdigˆi kuramı c¸ift fakto¨r kuramıdır. Herzberg’e go¨re, Maslow’un hiyerars¸isinde yer alan ihtiyac¸ların tu¨mu¨ her insan ic¸in motive edici degˆildir. C¸u¨nku¨ is¸sizlik sigortası gibi sistemlere sahip veya ekonominin gelis¸mis¸ligˆi nedeniyle is¸ bulmanın zor olmadıgˆı gelis¸mis¸u¨lkelerde belli bir gelir seviyesini korumak zor olmadıgˆı ic¸in Maslow’un hiyerars¸isindeki ilk u¨c¸ basamagˆı olus¸turan ihtiyac¸ların kars¸ılanması c¸ok zor olmayacaktır. Bir bas¸ka ac¸ıdan bakıldıgˆında ilk u¨c¸ basamak gelir du¨zeyi du¨s¸u¨k mavi yakalı c¸alıs¸anlar yani is¸c¸iler ic¸in motive edici olabilecekken daha yu¨ksek gelire sahip mu¨hendisler veya beyaz yakalılar olarak bilinen ofis c¸alıs¸anları ic¸in motive edici olmayacaktır. Herzberg bu bakıs¸ ac¸ısıyla Maslow’un modelindeki ihtiyac¸ları iki gruba ayırmaktadır. Bunlar, hijyen fakto¨rler ve motive edici fakto¨rlerdir. Buna go¨re Maslow modelinde ilk u¨c¸ sıradaki ihtiyac¸lar giderildiklerinde motive edici olmayan ama giderilmediklerinde motivasyonu engelleyen hijyen fakto¨rlerdir. U¨st sıradaki iki ihtiyac¸ ise giderildiklerinde motive eden ve giderilmediklerinde motivasyonu engelleyen motive edici fakto¨rledir.
McClelland ve Atkinson insanların en o¨nemli ihtiyac¸larının bas¸arma ihtiyacı oldugˆunu ileri su¨rerler. Onlara go¨re insanlar belli konularda bas¸arı go¨sterme ihtiyacı ic¸erisindedirler. Buna bagˆlı olarak da bas¸arısız olmaktan korkarlar. McClelland’ın modelinde insan ihtiyac¸ları u¨c¸ bas¸lık altında incelenmektedir.
- I·lk ihtiyac¸, bas¸ka insanlarla iletis¸im ic¸erisinde olma, sosyal gruplara katılma gibi kavramlarla ifade edilen ilis¸ki kurma ihtiyacıdır.
- I·kincisi, gu¨c¸ kazanma ihtiyacıdır. Gu¨c¸ kazanma ihtiyacı insanların bas¸kaları u¨zerinde otorite kurma, so¨zu¨nu¨ dinletme, insanları etki altında bırakma istekleri gibi bic¸imlerde ortaya c¸ıkmaktadır.
- U¨c¸u¨ncu¨su¨ ise, hem ilis¸ki kurma hem de gu¨c¸ kazanma ihtiyac¸larının temel nedeni olan bas¸arma ihtiyacını ele almaktadır.
Benzer s¸ekilde Atkinson da insanların temel ihtiyac¸larını bas¸arılı olma ihtiyacı olarak belirlemis¸tir. Atkinson’a go¨re, insanların motivasyonu bas¸arılı olma istekleri ve bas¸arısızlıktan korkmalarının, belli kos¸ullar altında bas¸arılı olma ya da olmama beklentilerinin, bas¸arılı olmaya o¨zendiren unsurlara verilen degˆer ile bas¸arısız olmanın sonuc¸larına verilen degˆerin bir biles¸iminden olus¸maktadır. Her iki yaklas¸ım arasındaki temel farklılık McClelland’ın bas¸arma ihtiyacını o¨ne c¸ıkarmasına kars¸ılık Atkinson’un bas¸arısızlıgˆa yo¨nelik korkuları da modele da^hil etmeye c¸alıs¸masıdır.
Bilgi toplumuna gec¸tigˆimiz yu¨zyılda insan motivasyonunu c¸ok farklı dıs¸sal etmenlerle ac¸ıklamaya c¸alıs¸mak daha mantıklı go¨ru¨nmektedir. Bu anlamda su¨rec¸ kuramları ihtiyac¸ları insanı gu¨du¨leyen fakto¨rlerden sadece birisi olarak go¨rmekte ve bunun dıs¸ında da bazı dıs¸sal motive edici fakto¨rler olabilecegˆini varsaymaktadır. Su¨rec¸ kuramlarının en o¨nde gelenleri beklenti kuramları, pekis¸tirme kuramları, es¸itlik kuramı ve amac¸ belirleme kuramıdır. Bu kuramlar insanları belli davranıs¸ları go¨stermeye iten ihtiyac¸ları sınıflandırmaktan c¸ok belli davranıs¸ların gelecekte de tekrarlanmasını sagˆlayabilecek mekanizmalar u¨zerinde durmaktadırlar.
Beklenti kuramları : Birbirini tamamlayan iki farklı kuramdan olus¸maktadır. Bunlardan biri Vroom’un digˆeri, Lawler ve Porter’in beklenti kuramıdır.
Vroom’un beklenti kuramına go¨re insan ac¸ısından motivasyonun gu¨cu¨ belli sonuc¸lara ulas¸ma beklentisi ile o sonuc¸lara ulas¸manın insan go¨zu¨ndeki degˆerinin (valens) bir c¸arpımıdır. Burada beklenti bir ihtimali ifade etmektedir.
Lawler ve Porter’in beklenti modeli de Vroom’un modelinin biraz daha gelis¸tirilmis¸ bic¸imidir. Bu modele Vroom’un modelindeki beklenti, degˆer (valens) ve arac¸sallık kavramlarına ek olarak kis¸ilerin o¨zellikleri, rol algılamaları, performans, o¨du¨l tu¨rleri ve tatmin olma gibi kavramlar da^hil edilmis¸tir. Buna go¨re c¸alıs¸anlar belli beklentilere ulas¸ma konusunda belli ihtimaller c¸erc¸evesinde c¸es¸itli davranıs¸larda bulunup bulunmamaya karar verirlerken, bu c¸alıs¸anların kis¸isel bilgi ve becerileri ve is¸letme ic¸erisinde tam olarak hangi is¸i gerc¸ekles¸tirmeleri gerektigˆine yo¨nelik rol algılamaları da etkili olmaktadır. Bu¨tu¨n bu unsurlar dogˆru bic¸imde bir araya geldigˆinde ortaya yu¨ksek bir performans c¸ıkacaktır. Bu performansın kars¸ılıgˆı da ic¸sel veya dıs¸sal o¨du¨llerdir.
O¨du¨llendirme sistemleri ac¸ısından Lawler ve Porter modelinin en o¨nemli katkısı c¸alıs¸anların kendi o¨du¨lleri kadar bas¸kalarının aldıgˆı o¨du¨lleri de degˆerlendirmeye aldıklarını vurgulamasıdır. Yine c¸alıs¸anların ic¸sel ve dıs¸sal o¨du¨llere farklı derecelerde degˆerler atfedebilecekleri de dikkatten uzak tutulmamalıdır. Son olarak bu model do¨ngu¨sel yapısıyla performans ve o¨du¨l arasındaki ilis¸kinin dinamik bir yapıya sahip oldugˆunu, bu nedenle modelin degˆis¸kenlerinin su¨rekli go¨zden gec¸irilip farklı is¸letmelere uygun modellerin gelis¸tirilmesi geregˆine de vurgu yapmaktadır.
Pekis¸tirme Kuramları : Beklenti kuramları insanları belli davranıs¸lar go¨stermeye iten fakto¨ru¨n beklentiler ve o beklentilere atfedilen degˆerler oldugˆunu kabul ederken, pekis¸tirme kuramları ise tam tersi bir yaklas¸ımla insanların belli davranıs¸ların sonucunda elde ettikleri o¨du¨llere go¨re motive olduklarını iddia etmektedir. Bir anlamda c¸evre tarafından benimsenen davranıs¸lar tekrarlanırken benimsenmeyen davranıs¸lar da tekrar edilmemektedir.
O¨du¨llendirme sistemleri ac¸ısından bakıldıgˆında pekis¸tirme kuramlarının en o¨nemli katkısı ceza yerine o¨du¨llerin daha o¨nemli oldugˆunu ortaya koymasıdır.
Es¸itlik Kuramı : C¸alıs¸anların is¸letmeleriyle olan ilis¸kilerinde digˆer c¸alıs¸anlarla es¸it muamele go¨rme beklentilerine dayanmaktadır. Es¸itlik kuramı temelde adalet algılamasıyla ilis¸kili bir kuramdır. is¸letmelerde adalet konusu u¨c¸ farklı ac¸ıdan ele alınmaktadır: Dagˆıtım adaleti, is¸lem adaleti ve etkiles¸im adaleti. I·s¸lem adaleti c¸alıs¸anların is¸letmenin kendisine yo¨nelik adalet algılamalarıyla ilis¸kiliyken, etkiles¸im adaleti daha c¸ok c¸alıs¸anların ilk amirleriyle olan ilis¸kileri c¸erc¸evesinde ortaya c¸ıkmaktadır.
Amac¸ Belirleme Kuramı : Edwin Locke tarafından gelis¸tirilmis¸ bir kuramdır. Bu kurama go¨re kis¸ilerin belli davranıs¸ları go¨sterme konusundaki motivasyonun s¸iddeti tas¸ıdıkları amac¸lara go¨re degˆis¸mektedir. I·s¸letmeler ac¸ısından bu kuramın en o¨nemli yo¨nu¨ c¸alıs¸anların amac¸larıyla is¸letmenin amac¸larının uyumlas¸tırılmasıdır. Amac¸ belirleme kuramının en o¨nemli vurgusu o¨ncelikle ortada ac¸ık-sec¸ik belli amac¸lar bulunması gerektigˆidir. Belirgin bic¸imde tanımlanmıs¸ hedefler bulunması c¸alıs¸anların motivasyonunu artırmaktadır. Bu amac¸lar c¸alıs¸anlarla birlikte belirlenirse daha da gu¨du¨leyici olacaklardır. Amac¸lara ulas¸ma konusunda geribildirim alanlar almayanlara go¨re daha fazla motive olmaktadırlar. Son olarak, ulas¸ılması zor amac¸lar ulas¸ılması kolay amac¸lara go¨re daha motive edici olmaktadır. Buna go¨re o¨du¨llendirme sistemlerinin ac¸ık ve belirgin kriterlere dayanması o¨nemlidir.
O¨du¨l tu¨rleri
O¨du¨l kavramının kapsamındaki farklı yaklas¸ımlar o¨du¨l tu¨rlerinin sınıflandırılmasında da farklı yaklas¸ımların ortaya c¸ıkmasına neden olmaktadır. Bunlardan biri dogˆrudan ve dolaylı o¨du¨llendirme ayırımıdır. Buna go¨re temel u¨cret gibi c¸alıs¸anlara nakit olarak o¨denen o¨du¨ller dogˆrudan o¨du¨ller olarak kabul edilirken o¨zel sagˆlık sigortaları gibi o¨du¨ller ise dolaylı o¨du¨ller olarak kabul edilmektedir. Yine o¨du¨llerin verilmesinde tercih edilen stratejilere bagˆlı olarak bireysel, takım bazlı veya o¨rgu¨tsel o¨du¨llendirmeler de yapılabilmektedir. Bir c¸alıs¸ana belli bir bas¸arısından dolayı bir maas¸ ikramiye verilmesi bireysel bir o¨du¨l iken belli bir projeyi bas¸arıyla tamamlayan proje ekibine yo¨nelik verilen iki gu¨nlu¨k bir tatil takım bazlı o¨du¨llendirme o¨rnegˆidir. Kimi zaman o¨du¨llendirmeler bas¸arılı bir yılın ardından is¸letmedeki tu¨m c¸alıs¸anlara verilen o¨rgu¨tsel o¨du¨llendirme bic¸iminde de gerc¸ekles¸tirilebilir. Bir bas¸ka o¨du¨llendirme sınıflandırması da ekonomik, sosyo-politik ve yo¨netsel o¨du¨ller ayırımıdır.
Kar paylas¸ımları ekonomik, is¸ gu¨vencesi sagˆlama psiko-sosyal, yetki devri de yo¨netsel o¨du¨llendirme tu¨rlerine o¨rnek go¨sterilebilir. Son olarak o¨du¨llendirmenin zamanını ve s¸eklini temel alan planlı o¨du¨ller ve su¨rpriz o¨du¨ller veya ac¸ık o¨du¨ller ve gizli o¨du¨ller gibi ayırımlar da yapılabilir.
O¨du¨llendirilme insan motivasyonunun en temel tetikleyicilerinden biri oldugˆundan farklı o¨du¨llendirme bic¸imlerinin sınıflandırılmasında en temel psikolojik sınıflandırma olan ic¸sel ve dıs¸sal o¨du¨ller ayırımının daha anlamlı olacagˆı varsayılmıs¸tır.
I·c¸sel o¨du¨ller , herhangi bir davranıs¸ı gerc¸ekles¸tirmenin o¨du¨lu¨nu¨n tamamen o davranıs¸ı gerc¸ekles¸tirmenin kendisinde bulunan bir o¨zellikten kaynaklanması durumunu ifade etmektedir. C¸alıs¸anlar bazen belli bir is¸i sadece o is¸i yapmaktan bu¨yu¨k zevk aldıkları ic¸in bu¨yu¨k bir motivasyonla yapıyor olabilirler. Bo¨yle durumlarda o kis¸ileri motive etmek ic¸in bas¸kaca o¨du¨ller vermeye gerek yoktur.
Dıs¸sal o¨du¨ller ise herhangi bir davranıs¸ı gerc¸ekles¸tirmek ic¸in is¸in veya davranıs¸ın kendisi dıs¸ında bir bas¸ka fakto¨ru¨n motive edici olması durumunu ifade etmektedir. Bu durumda c¸alıs¸anlara belli davranıs¸ları yerine getirmeleri kars¸ılıgˆında belli u¨cret ve o¨du¨llerin kars¸ılık olarak vaat edilmesi gerekmektedir. Bu durumda is¸in kendisi c¸alıs¸anı motive etmek ic¸in yeterli olmamaktadır.
I·c¸sel o¨du¨ller daha c¸ok kis¸ilerin psikolojik beklentilerini kars¸ılamaya do¨nu¨k manevi o¨du¨llerden olus¸maktayken, dıs¸sal o¨du¨ller ise c¸alıs¸ma veya o¨zel yas¸am c¸evrelerinden kaynaklanan sosyolojik temelli beklentilerin kars¸ılanmasına yo¨nelik maddi yo¨nu¨ daha o¨n planda olan o¨du¨llerdir.
I·c¸sel o¨du¨ller bir anlamda c¸alıs¸anların yeterlilik, bas¸arı, sorumluluk, o¨nemli olma, u¨retkenlik, is¸e yarama, kis¸isel gelis¸me sagˆlama gibi psikolojik beklentilerine yo¨nelik manevi o¨du¨llerdir jest ve mimikler, takdir davranıs¸ları, yazılı veya so¨zlu¨ tes¸ekku¨r ifadeleri, hediyeler , izinler , yazılı veya go¨rsel medyada yer alma, kararlara katılım, sorumluluk artıs¸ı, yetki devri, kis¸isel gelis¸im olanakları, inisiyatif kullanabilme, is¸ tasarımı, is¸ gu¨vencesi, sosyal gruplara katılım ve sosyal ugˆras¸lar gibi c¸ok sayıda ic¸sel o¨zendiriciligˆi olan o¨du¨lden bahsedilebilir.
Dıs¸sal o¨du¨ller c¸alıs¸anların yaptıkları is¸ dıs¸ındaki fakto¨rlerden dolayı o¨du¨llendirilmeyi bekledikleri durumlarda gu¨ndeme gelmektedir. Yapılan aras¸tırmalar dıs¸sal o¨du¨llerin uzun vadede ic¸sel o¨du¨ller kadar motive edici olmadıgˆını go¨sterseler de c¸alıs¸anların is¸lerinden memnun olmadıkları durumlarda bile uygun dıs¸sal o¨du¨llerle motive edilebildiklerine dair bulgular da bulunmaktadır. Dıs¸sal o¨du¨ller genellikle is¸letme tarafından c¸es¸itli boyutlarıyla daha fazla kontrol edilebilen, daha somut o¨du¨llerdir. Digˆer sınıflandırmaları da dikkate aldıgˆımızda ic¸sel o¨du¨ller daha c¸ok psiko-sosyal nitelikteyken dıs¸sal o¨du¨ller ise daha ekonomik o¨du¨l tu¨rlerini kapsamaktadır. Yo¨netsel o¨du¨ller ise bazen ic¸sel bazen de dıs¸sal nitelikte olabilmektedirler. Dıs¸sal o¨du¨llendirme sistemleri daha c¸ok ekonomik bir nitelik tas¸ıdıklarından s¸u u¨c¸ farklı bas¸lık altında sınıflandırılabilirler: Dogˆrudan o¨demeler, dolaylı o¨demeler ve parasal olmayan o¨du¨ller .
Nakdi^ o¨demeler nakit para olarak yapılan o¨demeleri ifade ederken ayni^ o¨demeler ise para yerine yiyecek, kitap, kırtasiye, kıyafet, yakacak gibi maddi yardım tu¨rlerini ifade etmektedir.
O¨du¨llendirme kavramı
O¨du¨ller insanların belli bir c¸abanın kars¸ılıgˆı olarak elde ettiklerinde mutlu olacakları mu¨kafatlardır. O¨du¨l yo¨netimi veya o¨du¨llendirme ise c¸alıs¸anların uzun vadede is¸letme hedeflerine en etkin bic¸imde katkı sagˆlamak u¨zere kendilerinden beklenenleri ve kars¸ılıgˆında alacakları o¨du¨lleri belli bir strateji, politika ve su¨rec¸ c¸erc¸evesinde ortaya koyan o¨du¨llendirme sistemlerinin adil, es¸it ve su¨rekli bir yapıda kurulması ve devam ettirilmesidir. O¨du¨llendirme kavramı is¸letmeler ac¸ısından dar kapsamlı veya genis¸ kapsamlı olarak iki s¸ekilde tanımlanabilir. Genis¸ kapsamlı olarak bakıldıgˆında is¸letmelerde baz u¨cret veya temel u¨cret olarak bilinen ve c¸alıs¸anlara her kos¸ulda alacakları taahhu¨t edilen u¨cretin dıs¸ındaki her tu¨rlu¨ o¨deme ve katkılar o¨du¨llendirme olarak nitelendirilebilir. Dar anlamda ise o¨du¨ller sadece periyodik olmayan o¨deme ve katkıları kapsamaktadır.
O¨du¨llendirme amac¸ları
O¨du¨llendirme sadece c¸alıs¸anların belli hedeflere ulas¸maları halinde elde edecekleri bazı o¨zendiriciler sunularak daha yu¨ksek bir motivasyonla c¸alıs¸mak ic¸in o¨zendirilmelerini kapsamamaktadır. I·s¸letmelerde o¨du¨llendirme sistemlerinden pek c¸ok farklı amac¸la yararlanılmaktadır. Bu amac¸lar;
- I·s¸letme vizyon ve degˆerlerinin c¸alıs¸anlarca paylas¸ılması
- Nitelikli c¸alıs¸anların is¸letmeye kazandırılması ve elde tutulması
- Mevcut c¸alıs¸anların motivasyon ve performansının artırılması
- C¸alıs¸anların bilgi ve yeteneklerinin gelis¸tirilmesi
- Kurum ku¨ltu¨ru¨nu¨n desteklenmesi
- O¨rgu¨t yapısının olus¸turulması ve gu¨c¸lendirilmesi
- U¨cretlerden kaynaklanan maliyetlerin kontrol edilmesi
O¨du¨llendirmenin kuramsal temelleri
O¨du¨llendirme sistemlerinin en o¨nemli amacı c¸alıs¸anların motivasyonunun artırılmasıdır. Motivasyon, insanları belli davranıs¸ları gerc¸ekles¸tirmeye isteklendiren ve o davranıs¸ı go¨stermeyi su¨rekli kılan ic¸sel ve dıs¸sal gu¨c¸lerin bir karıs¸ımıdır. Motivasyon konusundaki kuramsal c¸alıs¸malar genellikle iki bas¸lık altında sınıflandırılmaktadırlar. Motivasyonun ic¸sel kaynaklarını ac¸ıklamaya c¸alıs¸an kuramlar ve dıs¸sal kaynaklarını ac¸ıklamaya c¸alıs¸an kuramlar olarak. Kapsam kuramları olarak da bilinen ic¸sel motivasyona yo¨nelik kuramların en o¨nemlileri ihtiyac¸lar hiyerars¸isi ve bas¸arma ihtiyacı kuramlarıdır.
I·htiyac¸lar hiyerars¸isi kuramları genellikle insanların en temel evrensel ihtiyac¸larını belirleme ve sınıflandırma amacıyla gelis¸tirilmis¸lerdir. Bu amac¸la Maslow ve Herzberg tarafından gelis¸tirilmis¸ iki kuramı bulunmaktadır.
Maslow’un kuramı ihtiyac¸lar hiyerars¸isi dir. Maslow’a go¨re, insan ihtiyac¸ları bes¸ grup altında sınıflandırılabilir. Yeme, ic¸me, cinsellik, yas¸ama gibi temel fizyolojik ihtiyac¸lar; c¸evrenin ve gelecegˆin tehditlerden uzak olmasını ifade eden gu¨venlik ihtiyacı; digˆer insanlarla bir arada olmayı ifade eden ait olma ve sevgi ihtiyacı; yapıp ettiklerinin bas¸kaları tarafından takdir edilmesini ifade eden saygı go¨rme ihtiyacı ve en son olarak da insanın bir anlamda kendini o¨lu¨msu¨z kılacak s¸ekilde olumlu anılmasını sagˆlayacak birtakım bulus¸lara, bas¸arılara imza atmasını ifade eden kendini gerc¸ekles¸tirme ihtiyacı. Bu bes¸ ihtiyac¸ basitten karmas¸ıgˆa dogˆru belli bir sıraya sahiptir.
Herzberg’in Maslow’un ihtiyac¸lar hiyerars¸isine dayalı olarak gelis¸tirdigˆi kuramı c¸ift fakto¨r kuramıdır. Herzberg’e go¨re, Maslow’un hiyerars¸isinde yer alan ihtiyac¸ların tu¨mu¨ her insan ic¸in motive edici degˆildir. C¸u¨nku¨ is¸sizlik sigortası gibi sistemlere sahip veya ekonominin gelis¸mis¸ligˆi nedeniyle is¸ bulmanın zor olmadıgˆı gelis¸mis¸u¨lkelerde belli bir gelir seviyesini korumak zor olmadıgˆı ic¸in Maslow’un hiyerars¸isindeki ilk u¨c¸ basamagˆı olus¸turan ihtiyac¸ların kars¸ılanması c¸ok zor olmayacaktır. Bir bas¸ka ac¸ıdan bakıldıgˆında ilk u¨c¸ basamak gelir du¨zeyi du¨s¸u¨k mavi yakalı c¸alıs¸anlar yani is¸c¸iler ic¸in motive edici olabilecekken daha yu¨ksek gelire sahip mu¨hendisler veya beyaz yakalılar olarak bilinen ofis c¸alıs¸anları ic¸in motive edici olmayacaktır. Herzberg bu bakıs¸ ac¸ısıyla Maslow’un modelindeki ihtiyac¸ları iki gruba ayırmaktadır. Bunlar, hijyen fakto¨rler ve motive edici fakto¨rlerdir. Buna go¨re Maslow modelinde ilk u¨c¸ sıradaki ihtiyac¸lar giderildiklerinde motive edici olmayan ama giderilmediklerinde motivasyonu engelleyen hijyen fakto¨rlerdir. U¨st sıradaki iki ihtiyac¸ ise giderildiklerinde motive eden ve giderilmediklerinde motivasyonu engelleyen motive edici fakto¨rledir.
McClelland ve Atkinson insanların en o¨nemli ihtiyac¸larının bas¸arma ihtiyacı oldugˆunu ileri su¨rerler. Onlara go¨re insanlar belli konularda bas¸arı go¨sterme ihtiyacı ic¸erisindedirler. Buna bagˆlı olarak da bas¸arısız olmaktan korkarlar. McClelland’ın modelinde insan ihtiyac¸ları u¨c¸ bas¸lık altında incelenmektedir.
- I·lk ihtiyac¸, bas¸ka insanlarla iletis¸im ic¸erisinde olma, sosyal gruplara katılma gibi kavramlarla ifade edilen ilis¸ki kurma ihtiyacıdır.
- I·kincisi, gu¨c¸ kazanma ihtiyacıdır. Gu¨c¸ kazanma ihtiyacı insanların bas¸kaları u¨zerinde otorite kurma, so¨zu¨nu¨ dinletme, insanları etki altında bırakma istekleri gibi bic¸imlerde ortaya c¸ıkmaktadır.
- U¨c¸u¨ncu¨su¨ ise, hem ilis¸ki kurma hem de gu¨c¸ kazanma ihtiyac¸larının temel nedeni olan bas¸arma ihtiyacını ele almaktadır.
Benzer s¸ekilde Atkinson da insanların temel ihtiyac¸larını bas¸arılı olma ihtiyacı olarak belirlemis¸tir. Atkinson’a go¨re, insanların motivasyonu bas¸arılı olma istekleri ve bas¸arısızlıktan korkmalarının, belli kos¸ullar altında bas¸arılı olma ya da olmama beklentilerinin, bas¸arılı olmaya o¨zendiren unsurlara verilen degˆer ile bas¸arısız olmanın sonuc¸larına verilen degˆerin bir biles¸iminden olus¸maktadır. Her iki yaklas¸ım arasındaki temel farklılık McClelland’ın bas¸arma ihtiyacını o¨ne c¸ıkarmasına kars¸ılık Atkinson’un bas¸arısızlıgˆa yo¨nelik korkuları da modele da^hil etmeye c¸alıs¸masıdır.
Bilgi toplumuna gec¸tigˆimiz yu¨zyılda insan motivasyonunu c¸ok farklı dıs¸sal etmenlerle ac¸ıklamaya c¸alıs¸mak daha mantıklı go¨ru¨nmektedir. Bu anlamda su¨rec¸ kuramları ihtiyac¸ları insanı gu¨du¨leyen fakto¨rlerden sadece birisi olarak go¨rmekte ve bunun dıs¸ında da bazı dıs¸sal motive edici fakto¨rler olabilecegˆini varsaymaktadır. Su¨rec¸ kuramlarının en o¨nde gelenleri beklenti kuramları, pekis¸tirme kuramları, es¸itlik kuramı ve amac¸ belirleme kuramıdır. Bu kuramlar insanları belli davranıs¸ları go¨stermeye iten ihtiyac¸ları sınıflandırmaktan c¸ok belli davranıs¸ların gelecekte de tekrarlanmasını sagˆlayabilecek mekanizmalar u¨zerinde durmaktadırlar.
Beklenti kuramları : Birbirini tamamlayan iki farklı kuramdan olus¸maktadır. Bunlardan biri Vroom’un digˆeri, Lawler ve Porter’in beklenti kuramıdır.
Vroom’un beklenti kuramına go¨re insan ac¸ısından motivasyonun gu¨cu¨ belli sonuc¸lara ulas¸ma beklentisi ile o sonuc¸lara ulas¸manın insan go¨zu¨ndeki degˆerinin (valens) bir c¸arpımıdır. Burada beklenti bir ihtimali ifade etmektedir.
Lawler ve Porter’in beklenti modeli de Vroom’un modelinin biraz daha gelis¸tirilmis¸ bic¸imidir. Bu modele Vroom’un modelindeki beklenti, degˆer (valens) ve arac¸sallık kavramlarına ek olarak kis¸ilerin o¨zellikleri, rol algılamaları, performans, o¨du¨l tu¨rleri ve tatmin olma gibi kavramlar da^hil edilmis¸tir. Buna go¨re c¸alıs¸anlar belli beklentilere ulas¸ma konusunda belli ihtimaller c¸erc¸evesinde c¸es¸itli davranıs¸larda bulunup bulunmamaya karar verirlerken, bu c¸alıs¸anların kis¸isel bilgi ve becerileri ve is¸letme ic¸erisinde tam olarak hangi is¸i gerc¸ekles¸tirmeleri gerektigˆine yo¨nelik rol algılamaları da etkili olmaktadır. Bu¨tu¨n bu unsurlar dogˆru bic¸imde bir araya geldigˆinde ortaya yu¨ksek bir performans c¸ıkacaktır. Bu performansın kars¸ılıgˆı da ic¸sel veya dıs¸sal o¨du¨llerdir.
O¨du¨llendirme sistemleri ac¸ısından Lawler ve Porter modelinin en o¨nemli katkısı c¸alıs¸anların kendi o¨du¨lleri kadar bas¸kalarının aldıgˆı o¨du¨lleri de degˆerlendirmeye aldıklarını vurgulamasıdır. Yine c¸alıs¸anların ic¸sel ve dıs¸sal o¨du¨llere farklı derecelerde degˆerler atfedebilecekleri de dikkatten uzak tutulmamalıdır. Son olarak bu model do¨ngu¨sel yapısıyla performans ve o¨du¨l arasındaki ilis¸kinin dinamik bir yapıya sahip oldugˆunu, bu nedenle modelin degˆis¸kenlerinin su¨rekli go¨zden gec¸irilip farklı is¸letmelere uygun modellerin gelis¸tirilmesi geregˆine de vurgu yapmaktadır.
Pekis¸tirme Kuramları : Beklenti kuramları insanları belli davranıs¸lar go¨stermeye iten fakto¨ru¨n beklentiler ve o beklentilere atfedilen degˆerler oldugˆunu kabul ederken, pekis¸tirme kuramları ise tam tersi bir yaklas¸ımla insanların belli davranıs¸ların sonucunda elde ettikleri o¨du¨llere go¨re motive olduklarını iddia etmektedir. Bir anlamda c¸evre tarafından benimsenen davranıs¸lar tekrarlanırken benimsenmeyen davranıs¸lar da tekrar edilmemektedir.
O¨du¨llendirme sistemleri ac¸ısından bakıldıgˆında pekis¸tirme kuramlarının en o¨nemli katkısı ceza yerine o¨du¨llerin daha o¨nemli oldugˆunu ortaya koymasıdır.
Es¸itlik Kuramı : C¸alıs¸anların is¸letmeleriyle olan ilis¸kilerinde digˆer c¸alıs¸anlarla es¸it muamele go¨rme beklentilerine dayanmaktadır. Es¸itlik kuramı temelde adalet algılamasıyla ilis¸kili bir kuramdır. is¸letmelerde adalet konusu u¨c¸ farklı ac¸ıdan ele alınmaktadır: Dagˆıtım adaleti, is¸lem adaleti ve etkiles¸im adaleti. I·s¸lem adaleti c¸alıs¸anların is¸letmenin kendisine yo¨nelik adalet algılamalarıyla ilis¸kiliyken, etkiles¸im adaleti daha c¸ok c¸alıs¸anların ilk amirleriyle olan ilis¸kileri c¸erc¸evesinde ortaya c¸ıkmaktadır.
Amac¸ Belirleme Kuramı : Edwin Locke tarafından gelis¸tirilmis¸ bir kuramdır. Bu kurama go¨re kis¸ilerin belli davranıs¸ları go¨sterme konusundaki motivasyonun s¸iddeti tas¸ıdıkları amac¸lara go¨re degˆis¸mektedir. I·s¸letmeler ac¸ısından bu kuramın en o¨nemli yo¨nu¨ c¸alıs¸anların amac¸larıyla is¸letmenin amac¸larının uyumlas¸tırılmasıdır. Amac¸ belirleme kuramının en o¨nemli vurgusu o¨ncelikle ortada ac¸ık-sec¸ik belli amac¸lar bulunması gerektigˆidir. Belirgin bic¸imde tanımlanmıs¸ hedefler bulunması c¸alıs¸anların motivasyonunu artırmaktadır. Bu amac¸lar c¸alıs¸anlarla birlikte belirlenirse daha da gu¨du¨leyici olacaklardır. Amac¸lara ulas¸ma konusunda geribildirim alanlar almayanlara go¨re daha fazla motive olmaktadırlar. Son olarak, ulas¸ılması zor amac¸lar ulas¸ılması kolay amac¸lara go¨re daha motive edici olmaktadır. Buna go¨re o¨du¨llendirme sistemlerinin ac¸ık ve belirgin kriterlere dayanması o¨nemlidir.
O¨du¨l tu¨rleri
O¨du¨l kavramının kapsamındaki farklı yaklas¸ımlar o¨du¨l tu¨rlerinin sınıflandırılmasında da farklı yaklas¸ımların ortaya c¸ıkmasına neden olmaktadır. Bunlardan biri dogˆrudan ve dolaylı o¨du¨llendirme ayırımıdır. Buna go¨re temel u¨cret gibi c¸alıs¸anlara nakit olarak o¨denen o¨du¨ller dogˆrudan o¨du¨ller olarak kabul edilirken o¨zel sagˆlık sigortaları gibi o¨du¨ller ise dolaylı o¨du¨ller olarak kabul edilmektedir. Yine o¨du¨llerin verilmesinde tercih edilen stratejilere bagˆlı olarak bireysel, takım bazlı veya o¨rgu¨tsel o¨du¨llendirmeler de yapılabilmektedir. Bir c¸alıs¸ana belli bir bas¸arısından dolayı bir maas¸ ikramiye verilmesi bireysel bir o¨du¨l iken belli bir projeyi bas¸arıyla tamamlayan proje ekibine yo¨nelik verilen iki gu¨nlu¨k bir tatil takım bazlı o¨du¨llendirme o¨rnegˆidir. Kimi zaman o¨du¨llendirmeler bas¸arılı bir yılın ardından is¸letmedeki tu¨m c¸alıs¸anlara verilen o¨rgu¨tsel o¨du¨llendirme bic¸iminde de gerc¸ekles¸tirilebilir. Bir bas¸ka o¨du¨llendirme sınıflandırması da ekonomik, sosyo-politik ve yo¨netsel o¨du¨ller ayırımıdır.
Kar paylas¸ımları ekonomik, is¸ gu¨vencesi sagˆlama psiko-sosyal, yetki devri de yo¨netsel o¨du¨llendirme tu¨rlerine o¨rnek go¨sterilebilir. Son olarak o¨du¨llendirmenin zamanını ve s¸eklini temel alan planlı o¨du¨ller ve su¨rpriz o¨du¨ller veya ac¸ık o¨du¨ller ve gizli o¨du¨ller gibi ayırımlar da yapılabilir.
O¨du¨llendirilme insan motivasyonunun en temel tetikleyicilerinden biri oldugˆundan farklı o¨du¨llendirme bic¸imlerinin sınıflandırılmasında en temel psikolojik sınıflandırma olan ic¸sel ve dıs¸sal o¨du¨ller ayırımının daha anlamlı olacagˆı varsayılmıs¸tır.
I·c¸sel o¨du¨ller , herhangi bir davranıs¸ı gerc¸ekles¸tirmenin o¨du¨lu¨nu¨n tamamen o davranıs¸ı gerc¸ekles¸tirmenin kendisinde bulunan bir o¨zellikten kaynaklanması durumunu ifade etmektedir. C¸alıs¸anlar bazen belli bir is¸i sadece o is¸i yapmaktan bu¨yu¨k zevk aldıkları ic¸in bu¨yu¨k bir motivasyonla yapıyor olabilirler. Bo¨yle durumlarda o kis¸ileri motive etmek ic¸in bas¸kaca o¨du¨ller vermeye gerek yoktur.
Dıs¸sal o¨du¨ller ise herhangi bir davranıs¸ı gerc¸ekles¸tirmek ic¸in is¸in veya davranıs¸ın kendisi dıs¸ında bir bas¸ka fakto¨ru¨n motive edici olması durumunu ifade etmektedir. Bu durumda c¸alıs¸anlara belli davranıs¸ları yerine getirmeleri kars¸ılıgˆında belli u¨cret ve o¨du¨llerin kars¸ılık olarak vaat edilmesi gerekmektedir. Bu durumda is¸in kendisi c¸alıs¸anı motive etmek ic¸in yeterli olmamaktadır.
I·c¸sel o¨du¨ller daha c¸ok kis¸ilerin psikolojik beklentilerini kars¸ılamaya do¨nu¨k manevi o¨du¨llerden olus¸maktayken, dıs¸sal o¨du¨ller ise c¸alıs¸ma veya o¨zel yas¸am c¸evrelerinden kaynaklanan sosyolojik temelli beklentilerin kars¸ılanmasına yo¨nelik maddi yo¨nu¨ daha o¨n planda olan o¨du¨llerdir.
I·c¸sel o¨du¨ller bir anlamda c¸alıs¸anların yeterlilik, bas¸arı, sorumluluk, o¨nemli olma, u¨retkenlik, is¸e yarama, kis¸isel gelis¸me sagˆlama gibi psikolojik beklentilerine yo¨nelik manevi o¨du¨llerdir jest ve mimikler, takdir davranıs¸ları, yazılı veya so¨zlu¨ tes¸ekku¨r ifadeleri, hediyeler , izinler , yazılı veya go¨rsel medyada yer alma, kararlara katılım, sorumluluk artıs¸ı, yetki devri, kis¸isel gelis¸im olanakları, inisiyatif kullanabilme, is¸ tasarımı, is¸ gu¨vencesi, sosyal gruplara katılım ve sosyal ugˆras¸lar gibi c¸ok sayıda ic¸sel o¨zendiriciligˆi olan o¨du¨lden bahsedilebilir.
Dıs¸sal o¨du¨ller c¸alıs¸anların yaptıkları is¸ dıs¸ındaki fakto¨rlerden dolayı o¨du¨llendirilmeyi bekledikleri durumlarda gu¨ndeme gelmektedir. Yapılan aras¸tırmalar dıs¸sal o¨du¨llerin uzun vadede ic¸sel o¨du¨ller kadar motive edici olmadıgˆını go¨sterseler de c¸alıs¸anların is¸lerinden memnun olmadıkları durumlarda bile uygun dıs¸sal o¨du¨llerle motive edilebildiklerine dair bulgular da bulunmaktadır. Dıs¸sal o¨du¨ller genellikle is¸letme tarafından c¸es¸itli boyutlarıyla daha fazla kontrol edilebilen, daha somut o¨du¨llerdir. Digˆer sınıflandırmaları da dikkate aldıgˆımızda ic¸sel o¨du¨ller daha c¸ok psiko-sosyal nitelikteyken dıs¸sal o¨du¨ller ise daha ekonomik o¨du¨l tu¨rlerini kapsamaktadır. Yo¨netsel o¨du¨ller ise bazen ic¸sel bazen de dıs¸sal nitelikte olabilmektedirler. Dıs¸sal o¨du¨llendirme sistemleri daha c¸ok ekonomik bir nitelik tas¸ıdıklarından s¸u u¨c¸ farklı bas¸lık altında sınıflandırılabilirler: Dogˆrudan o¨demeler, dolaylı o¨demeler ve parasal olmayan o¨du¨ller .
Nakdi^ o¨demeler nakit para olarak yapılan o¨demeleri ifade ederken ayni^ o¨demeler ise para yerine yiyecek, kitap, kırtasiye, kıyafet, yakacak gibi maddi yardım tu¨rlerini ifade etmektedir.